Thách thức từ cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu
Kinh tế tuần hoàn (KTTH) là một mô hình kinh tế phục hồi và tái tạo dựa trên việc thiết kế và tối đa hóa hiệu quả tài nguyên. Mục tiêu phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn đã được cụ thể hóa trong các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước.
Dù đạt được nhiều thành tựu về phát triển kinh tế - xã hội, Việt Nam đang phải đối mặt với không ít thách thức về cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu. Những thách thức này trở nên phức tạp hơn khi mà Việt Nam đang tiếp tục quá trình gia tăng dân số và đô thị hóa, quá trình công nghiệp hóa song còn chậm chuyển đổi từ cách tiếp cận kinh tế tuyến tính truyền thống (kinh tế một chiều) kéo theo hệ lụy ngày càng nghiêm trọng đối với nguồn cung tài nguyên (bao gồm đất đai), lượng chất thải lớn, an ninh môi trường và an ninh nguồn nước.
Do vậy, chuyển dịch từ kinh tế tuyến tính sang KTTH đang trở thành xu thế phát triển tất yếu, là một hướng đi quan trọng góp phần thúc đẩy cơ cấu lại nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng hiện đại, nâng cao năng lực cạnh tranh và khả năng chủ động thích ứng, chống chịu trước các cú sốc từ bên ngoài, hiện thực hóa Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn 2050, bảo đảm quốc phòng an ninh.
Nhận thức được tính cấp thiết của việc cần phải thúc đẩy phát triển KTTH ở Việt Nam, ngay từ năm 2020, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã chủ động đề xuất thực hiện những nghiên cứu cơ bản, và tham vấn các chuyên gia, nhà đầu tư về KTTH. Bộ đã có báo cáo với Chính phủ về việc xây dựng Đề án Phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam từ đầu năm 2021.
Trên cơ sở tham mưu của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 687/QĐ-TTg ngày 07/6/2022 phê duyệt Đề án “Phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam”, trong đó nêu rõ quan điểm, mục tiêu cũng như đưa ra các nhiệm vụ giải pháp cụ thể, có tính “dài hơi” mà các bộ, ngành cần phải thực hiện đồng bộ. Để sớm cụ thể hóa các định hướng này, Bộ Kế hoạch và Đầu tư được Thủ tướng Chính phủ giao chủ trì xây dựng Nghị định về Cơ chế thí điểm phát triển kinh tế tuần hoàn (Nghị định).
Các chuyên gia nhận định, muốn phát triển KTTH thì các doanh nghiệp, các cụm công nghiệp, khu công nghiệp cần phải thực hiện nguyên tắc tuần hoàn và cần có vai trò của nhà nước, của cơ quan liên quan trong việc giám sát giảm phát thải và bảo vệ môi trường, bởi vậy, khung khổ pháp lý trong lĩnh vực này rất là quan trọng.
Trên thực tế, nhiều chủ đầu tư khu công nghiệp cho rằng các quy định còn chưa rõ ràng để làm sao để thúc đẩy, hỗ trợ cho các nhà đầu tư công nghiệp đi theo hướng kinh tế tuần hoàn. Nhận định về những trở ngại trong việc phát triển kinh tế tuân hoàn ở Việt Nam, ông Đậu Anh Tuấn – Phó tổng Thư ký Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) chỉ ra có nhiều yếu tố, nhưng yếu tố về năng lực thực thi là rõ ràng nhất.
Việt Nam còn 5 năm để tới vạch đích của Mục tiêu phát triển bền vững và Chiến lược phát triển kinh tế xã hội đến năm 2030, với mục tiêu giảm gần 16% lượng phát thải khí nhà kính, đảm bảo xử lý 95% nước thải đô thị và tăng GDP bình quân đầu người lên 7.500 USD.
Để đạt được các mục tiêu này, Việt Nam sẽ cần phải vượt qua những thách thức như ô nhiễm rác thải, không khí và nhựa, cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế nhanh chóng và bảo vệ môi trường.
Đối với doanh nghiệp, kinh tế tuần hoàn giúp tận dụng được nguồn nguyên liệu đã qua sử dụng thay vì tiêu tốn chi phí xử lý; giảm thiểu khai thác tài nguyên và tận dụng tối đa tài nguyên thiên nhiên; hạn chế tối đa phát thải khí thải, chất thải rắn ra môi trường; giảm rủi ro cho doanh nghiệp và khủng hoảng thừa sản phẩm, khan hiếm tài nguyên; tạo động lực để đầu tư, đổi mới công nghệ, giảm chi phí sản xuất...
Thay vì xem chất thải là vấn đề cần loại bỏ, chúng ta coi đó như là nguồn tài nguyên quý giá có thể tái sử dụng. Điều này giúp giảm lượng nguyên liệu mới cần khai thác và giảm thiểu ô nhiễm. Kết quả là, không chỉ giảm được chi phí và bảo vệ môi trường, mà còn thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế bền vững. Kinh tế tuần hoàn không chỉ xoay quanh việc tái chế vật liệu mà còn hướng đến việc giảm sử dụng những vật liệu khó tái chế, tạo ra một hệ thống kinh tế hiệu quả và thân thiện với môi trường.
Để chuyển đổi thành công sang mô hình KTTH các chuyên gia cho rằng, cần đảm bảo 3 nguyên tắc, bắt đầu từ thay đổi thiết kế sản phẩm, gồm: Loại bỏ rác thải và ô nhiễm; tăng vòng đời sản phẩm và nguyên vật liệu; tái tạo các hệ sinh thái tự nhiên.
Đồng thời, mô hình này cần được doanh nghiệp áp dụng trong 5 giai đoạn: Cải tiến thiết kế sản phẩm nhằm tăng khả năng tái chế và tái sử dụng; quá trình sản xuất hạn chế/ không tạo ra rác thải; tiêu dùng có trách nhiệm; quản lý rác thải; biến chất thải thành nguồn nguyên liệu giá trị thông qua việc tái sử dụng và tái chế.
Kinh tế tuần hoàn từ chính sách tới thực tiễn
Theo PGS, TS Nguyễn Đình Thọ, Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Tài nguyên và Môi trường, KTTH là một phương pháp tiếp cận đột phá nhằm thay đổi cách quản lý tài nguyên, sản xuất và tiêu dùng để đạt được mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính. Các chiến lược hiện tại về chuyển đổi sang năng lượng tái tạo và cải thiện hiệu quả năng lượng chỉ giải quyết được 55% lượng khí thải toàn cầu.
KTTH mang lại giải pháp bổ sung giúp giải quyết 45% lượng khí thải còn lại. Điều này đặc biệt quan trọng khi các lĩnh vực vật liệu chiếm phần lớn lượng phát thải như xi măng, nhựa, thép, nhôm và thực phẩm. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng trở thành vấn đề cấp bách toàn cầu, kinh tế tuần hoàn mang lại giải pháp cho vấn đề cạn kiệt tài nguyên, đóng góp vào việc quản lý chất thải carbon và thúc đẩy phát triển bền vững.
Trên thực tế, Việt Nam đã triển khai chủ trương, chính sách phát triển KTTH và bước đầu đã thu được những kết quả khả quan. Thông qua thực hiện mô hình KTTH, các doanh nghiệp, đơn vị sản xuất đã nhận thức rõ hơn và chủ động áp dụng các giải pháp về sản xuất sạch hơn (SXSH) nhằm giảm mức phát sinh chất thải, tiêu thụ nguyên vật liệu, năng lượng và nước, tiết kiệm chi phí sản xuất cho doanh nghiệp.
Qua 12 năm triển khai Chiến lược SXSH trong công nghiệp, đến nay đã có 68,5% doanh nghiệp nhận thức được lợi ích của việc áp dụng SXSH, tăng 20,5% so năm 2010. 46,9% cơ sở sản xuất áp dụng SXSH, tăng 35,9% so năm 2010, 12% trong số đó đã đạt mức tiết kiệm 8% trở lên trong giảm năng lượng, nguyên nhiên liệu trên một đơn vị sản phẩm. Có thể thấy, các doanh nghiệp, đơn vị sản xuất đã dần chủ động thực hiện đầy đủ các quy định pháp luật về bảo vệ môi trường.
Bên cạnh đó, việc triển khai mô hình KTTH đã giúp huy động mọi nguồn lực xã hội thực hiện mọi giải pháp về sử dụng năng lượng tiết kiệm hiệu quả để đạt được mục tiêu đến năm 2025; nhiều sáng kiến quản trị doanh nghiệp bền vững và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường mô hình hợp tác công - tư đang được đề xuất và từng bước triển khai.
Một số kết quả cụ thể từ mô hình KTTH đang được áp dụng thành công trong các doanh nghiệp lớn, như Heineken Việt Nam, Unilever Việt Nam, doanh nghiệp vừa và nhỏ, như chuỗi cung ứng nuôi và sản xuất cá tra, hoặc dự án của Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên hợp quốc (UNIDO) về Khu công nghiệp sinh thái đang triển khai tại 6 khu công nghiệp ở các tỉnh Ninh Bình, thành phố Đà Nẵng và thành phố Cần Thơ. Tất cả những sáng kiến và mô hình kinh tế này đã đặt nền tảng đầu tiên cho quá trình dịch chuyển của nền kinh tế.
Thực tiễn áp dụng kinh tế tuần hoàn ở cấp độ doanh nghiệp cho thấy, Việt Nam đã dần hình thành những mô hình kinh doanh theo hướng tuần hoàn ở cấp độ chuỗi, nhóm và các doanh nghiệp riêng lẻ.
Điển hình tại Công ty Ajinomoto Việt Nam, việc đẩy mạnh các hoạt động theo kinh tế tuần hoàn đã được thực hiện trong những năm qua. Từ năm 2021, Ajinomoto Việt Nam đã chính thức trở thành thành viên của Liên minh Tái chế bao bì Việt Nam nhằm chung tay xây dựng và phát triển hệ thống tuần hoàn cho vật liệu bao bì. Theo đó, công ty đặt các biểu tượng “tái chế” trên bao bì để khách hàng nhận thức được rằng bao bì có thể tái chế.
Là một trong số ít các doanh nghiệp đạt được những thành công nhất định trong việc theo đuổi mục tiêu phát triển bền vững, ở mỗi khâu trong quá trình sản xuất, phân phối sản phẩm, Công ty Heineken Việt Nam đều chủ động thực hiện kinh tế tuần hoàn.
Hiện nay 5/6 nhà máy của Heineken Việt Nam đã nấu bia bằng 100% năng lượng tái tạo. Với việc chuyển đổi sang sử dụng nhiên liệu sinh khối và thu mua gần 40.000 tấn vỏ trấu và các phế phẩm/phụ phẩm nông nghiệp, doanh nghiệp đã hỗ trợ mang lại thu nhập lên tới 52,6 tỉ đồng cho người dân địa phương chỉ riêng trong năm 2019. Sáng kiến này là minh chứng cho việc kinh tế tuần hoàn không chỉ mang lại lợi ích cho môi trường và cộng đồng, mà còn có giá trị về mặt kinh tế cho các doanh nghiệp địa phương.
Trong khâu đóng gói, 100% chai thủy tinh của Heineken được tái sử dụng hơn 30 lần. Nhờ vào đó, tỷ lệ chai thủy tinh tái sử dụng đạt 97%, ngoài ra 100% chai thủy tinh hết hạn sử dụng hoặc bị vỡ đều tiếp tục được đưa vào tái chế. Két nhựa đựng chai bia cũng được thiết kế theo hướng tái sử dụng nhiều nhất có thể. Cụ thể, những chiếc két bia của hãng có tuổi thọ từ 5 – 10 năm và cũng được tái chế sau khi hết hạn hoặc hư hỏng. Đối với sản phẩm đóng lon, Heineken sử dụng thùng giấy carton và lon nhôm, cũng có khả năng tái chế lên đến 100%. 40% nguyên liệu nhôm và 100% giấy carton là sản phẩm tái sinh.
Không chỉ các doanh nghiệp, nhiều khu công nghiệp cũng đã từng bước chuyển đổi sản xuất, kinh doanh sang kinh tế tuần hoàn để phát triển bền vững. Khu công nghiệp Hiệp Phước, huyện Nhà Bè, TP. Hồ Chí Minh đã vận dụng ngày càng nhiều khái niệm “cộng sinh công nghiệp”, khi chất thải của doanh nghiệp này là nguyên liệu đầu vào của doanh nghiệp khác. Đơn cử, khí hơi nóng từ quá trình chưng cất dầu thực vật Cái Lân được chuyển sang tham gia quá trình sấy của nhà máy Meizan. Chất thải của các công ty sản xuất khuôn đúc được tận dụng làm gạch không nung, làm nguyên liệu cho hoạt động sản xuất khác..
Có thể thấy, Việt Nam có nhiều thuận lợi để chuyển đổi sang mạng lưới kinh tế tuần hoàn như: Sự phát triển mạnh mẽ của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; khoa học và công nghệ đang góp phần hình thành những mô hình kinh doanh mới, sáng tạo và hiệu quả theo hướng tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên và chi phí. Kinh tế tuần hoàn là một trong những giải pháp đột phá để giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường. Song phát triển kinh tế tuần hoàn không phải trong một thời gian ngắn là có thể làm được, đây là một quá trình lâu dài, cần sự cố gắng, nỗ lực, sự đồng lòng của toàn dân trong các lĩnh vực khác nhau, không chỉ riêng lĩnh vực môi trường.
Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, việc triển khai chủ trương, chính sách phát triển KTTH ở Việt Nam vẫn còn đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức như: Khung chính sách về phát triển mô hình KTTH dù đã được đề cập nhưng chưa hoàn thiện; nhận thức về KTTH và sự cần thiết chuyển đổi sang phát triển mô hình KTTH còn hạn chế; nguồn nhân lực sẵn sàng cho quá trình chuyển đổi sang phát triển KTTH còn yếu; phần lớn các doanh nghiệp Việt Nam là doanh nghiệp nhỏ và vừa, rất hạn chế về năng lực công nghệ tái chế, tái sử dụng, chưa nói đến năng lực đóng góp vào phục hồi các nguồn tài nguyên; cách thức tiến hành, chuyển đổi từ nền kinh tế truyền thống sang xây dựng mô hình KTTH còn thiếu định hướng cụ thể, kịp thời, thiếu hệ thống tiêu chí đủ chi tiết và cơ chế ưu đãi phù hợp.
Căn cứ các Nghị quyết của Chính phủ, Chiến lược Quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn 2050 và thực tế phát triển kinh tế tuần hoàn ở nước ta hiện nay, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã có văn bản số 1703/BKHĐT-QLKTTW ngày 10/3/2023 gửi các bộ, ngành, địa phương đề nghị góp ý vào Đề cương Nghị định và Đề cương Báo cáo đánh giá tác động chính sách, đồng thời đăng tải nội dung đề nghị góp ý trên trang thông tin của Bộ.
Căn cứ các ý kiến góp ý đợt 1, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã nghiên cứu, tiếp thu và tiếp tục có văn bản số 7144/BKHĐT-QLKTTW ngày 30/08/2023 gửi các bộ, ngành, địa phương để lấy ý kiến góp ý bổ sung đợt 2.
Hiện tại, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đang đợi ý kiến Chính phủ để hoàn thiện và ban hành Nghị định về cơ chế thử nghiệm phát triển kinh tế tuần hoàn. Sau khi Nghị định về cơ chế thử nghiệm phát triển kinh tế tuần hoàn được hoàn thiện và ban hành sẽ giúp các doanh nghiệp, nhà đầu tư yên tâm thử nghiệm các ý tưởng, sáng kiến KTTH, từ đó đóng góp vào quá trình chuyển đổi xanh, phục hồi xanh ở Việt Nam; đồng thời góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội đất nước phát triển nhanh, hiện đại và bền vững./.
