Chia sẻ về tình hình xăng dầu ở Việt Nam trong thời gian qua, TS Nguyễn Đình Cung, Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) thẳng thắn đánh giá, quản lý Nhà nước trong giai đoạn vừa qua về xăng dầu, về trái phiếu thể hiện sự yếu kém, nên để đứt gãy trên thị trường kéo dài.
Về điều hành giá xăng dầu, ông Nguyễn Đình Cung nêu quan điểm, hiện Nhà nước quyết định giá trần, thực ra đây giá bán cuối cùng. Vì vậy, để làm khung điều hành hiện tại thì điều hành đang lấy quá khứ làm căn cứ, mà quá khứ méo mó nên thị trường như vậy. Thị trường xăng dầu biến động hàng giờ, ta đã xóa bỏ bao cấp về xăng dầu, nói nếu không quản giá xăng dầu thì giá lạm phát, lập luận này là phi lý vì nếu quản lý sẽ thêm chi phí, chi phí bộ máy điều hành, quỹ bình ổn giá, chi phí thuế… Chính phủ lo lạm phát thì giảm thuế đi! Nên để thị trường quyết định. Nếu lo người dân thiếu thì trợ cấp trực tiếp cho người dân khó khăn. Hiện tại là Nhà nước đang lo nhưng bắt doanh nghiệp phải chịu là vô lý. Do đó, nên bỏ trần, bỏ quỹ bình ổn giá xăng dầu, để thị trường tự lo.
Vị chuyên gia này cũng cho rằng, việc đảm bảo cung ứng xăng dầu liên tục là trách nhiệm của Nhà nước, nhưng Nhà nước hiện đang đẩy sang doanh nghiệp. Vì thế, muốn cung cấp xăng dầu ổn định thì nên thành lập quỹ dự trữ quốc gia, khi thị trường bất ổn quá thì bơm dự trữ quốc gia thay vì dự trữ tại doanh nghiệp.
Còn theo, PGS.TS Phạm Thế Anh, Trưởng bộ môn Kinh tế vĩ mô, Đại học Kinh tế Quốc dân, Kinh tế trưởng Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS), cho rằng đã đến lúc phải bỏ Quỹ Bình ổn giá xăng dầu (BOG) do chưa thực hiện được vai trò cả ở lý thuyết và thực tiễn.
Phân tích về vai trò của Quỹ BOG, PGS. TS Phạm Thế Anh đánh giá các nước trên thế giới xây dựng quỹ BOG xăng dầu như kho dự trữ để can thiệp vào những tình huống cần thiết. Quỹ được hình thành dựa trên đóng góp của ngân sách nhà nước, doanh thu trích từ việc sản xuất dầu thô hoặc đều đặn trích lập số tiền rất nhỏ trong giá xăng dầu ở mỗi kỳ điều chỉnh… Còn Nghị định 95/2021 của Việt Nam quy định “Quỹ BOG xăng dầu là Quỹ tài chính không nằm trong cân đối ngân sách nhà nước; toàn bộ nguồn trích lập, chi sử dụng để tham gia điều tiết, hỗ trợ cho mục tiêu bình ổn giá bán xăng dầu trong nước.
Do vậy, PGS.TS. Phạm Thế Anh đánh giá, Quỹ BOG xăng dầu là một “sáng tạo” của Việt Nam. Quỹ này hoạt động theo nguyên tắc trích lập trước, chi sau qua giá nên không giúp hạ thấp chi phí xăng dầu. Quỹ BOG xăng dầu có xu hướng trích lập vào Quỹ khi giá ở kỳ điều hành trước giảm và ngược lại. Quỹ có vai trò điều hành giá quanh mức trung bình, “chống sốc” trong những kỳ biến động mạnh.
Qua khảo sát trong giai đoạn 2020-2022, PGS. TS Phạm Thế Anh nhận thấy mức độ biến động (đo bằng lệch chuẩn) của giá xăng dầu sau khi sử dụng Quỹ có xu hướng cao hơn. Mặt khác, có thời điểm, cơ quan điều hành vẫn trích lập vào Quỹ BOG khi giá xăng dầu thế giới tăng. Tiêu biểu như năm 2022, giá xăng gần 30.000 đồng/lít nhưng người dân vẫn phải đóng vào Quỹ khiến giá xăng tiếp tục tăng. Còn hiện nay, giá xăng hơn 22.000 đồng/lít nhưng vẫn chi Quỹ để bù vào giá.
Từ đó, chuyên gia kinh tế Phạm Thế Anh khẳng định nguyên tắc trích - chi không đảm bảo bình ổn giá và Quỹ BOG cũng chưa thực hiện tốt chức năng BOG. Trong khi đó, việc điều hành Quỹ BOG thời gian qua đã không đạt được mục tiêu bình ổn bởi sự biến động giá của xăng dầu sau khi sử dụng Quỹ không có sự khác biệt lớn khi so sánh với trường hợp không sử dụng Quỹ, thậm chí mức độ của giá có sử dụng Quỹ còn biến động lớn hơn. Do vậy, Quỹ BOG xăng dầu đang gây bất ổn.
Liên quan đến vấn đề tái phân phối thu nhập, chuyên gia Phạm Thế Anh dẫn chứng trong giai đoạn 2020-2022, giá xăng E5RON92 có số lần chi Quỹ nhiều hơn hẳn so với số lần trích lập, cụ thể có 46 lần chi, 35 lần trích lập. Dầu hỏa có 25 chi, 46 lần trích lập. Xăng RON95 có 36 lần chi và 41 lần trích lập. Dầu mazut có 22 lần chi, 50 lần trích lập.
Điều này cho thấy một bất cập khác của Quỹ BOG là có tái phân phối thu nhập theo hướng làm gia tăng bất bình đẳng. Cụ thể, xăng E5 RON92 có số lần được chi Quỹ nhiều hơn hẳn số lần phải trích lập, trong khi các loại dầu phải trích lập nhiều hơn chi. Điều này khiến người sử dụng dầu đang phải “trợ giá’’ cho những người dùng xăng. Vì thế, việc trích Quỹ của dầu ít lần hơn so với xăng nhằm khuyến khích sử dụng xăng E5 là chưa hợp lý. Nếu muốn khuyến khích người dân sử dụng xăng E5, cơ quan chức năng cần hạ thuế bảo vệ môi trường chứ không phải dùng Quỹ để điều tiết giá, việc bảo vệ môi trường cũng không thuộc chức năng của Quỹ.
Chính vì vậy, chuyên gia Phạm Thế Anh khuyến nghị Quỹ BOG chỉ nên hoạt động trong những tình huống đặc biệt khi Nhà nước muốn trợ giá cho doanh nghiệp và người tiêu dùng, sử dụng nguồn thu vượt dự toán từ các khoản thu liên quan đến xăng dầu.
