Cách thành phố Phan Rang - Tháp Chàm - thủ phủ tỉnh Ninh Thuận, vùng đất đầy nắng gió thuộc vùng Duyên hải Nam Trung bộ chừng 10km về hướng Nam, làng gốm truyền thống Bàu Trúc đã tồn tại và phát triển hơn 7 thế kỷ nay. Làng gốm Bàu Trúc nay là một trong 15 khu phố thuộc thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước. Có đến 94% dân số của làng là đồng bào Chăm, với 661 hộ/3.219 khẩu. Hầu hết các hộ người Chăm ở đây gắn bó với nghề làm gốm truyền thống của dân tộc.
Theo sử sách, nghề gốm do vợ chồng ông Poklong Chanh, một trong những vị tổ sư của nghề gốm Chăm dạy cho phụ nữ trong làng từ xa xưa, khi ông bà đưa người Chăm từ trên vùng đồi núi về đồng bằng sinh sống. Mấy trăm năm nay, thế hệ nối tiếp thế hệ, những người phụ nữ Chăm làng Bàu Trúc ai cũng biết làm gốm. Họ chính là nhân tố quyết định để nghề làm gốm cổ truyền của dân tộc được bảo tồn, lưu giữ và sống mãi với thời gian.
Về nét độc đáo của gốm Bàu Trúc, đầu tiên phải nhắc tới nguyên liệu làm gốm hoàn toàn bằng đất sét mịn tự nhiên chỉ có ở triền con sông Quao chảy quanh làng. Đất sét được trộn với cát trắng hạt nhỏ theo tỷ lệ bí truyền của làng nghề.
Tiếp đó, để làm ra sản phẩm gốm, những người phụ nữ ở Bàu Trúc không sử dụng bàn xoay như những nơi khác. Để tạo hình và làm mịn bề mặt sản phẩm, họ vừa đi giật lùi vòng quanh chiếc trục gốm đặt khối đất sét, vừa đều tay xoa vuốt. Sản phẩm càng cầu kỳ, càng nhiều chi tiết hoặc kích cỡ càng lớn thì thời gian đi giật lùi càng nhiều. Cứ thế, có những ngày, họ phải đi 5 - 7 km để dốc hết sức lực, tâm huyết cho “đứa con tinh thần” của mình.
Do được làm thủ công hoàn toàn từng sản phẩm một nên tính “độc bản” được thể hiện ở chỗ cho dù có cùng chủng loại sản phẩm nhưng sẽ không có chiếc nào giống y hệt chiếc nào như đúc bằng khuôn ở các làng nghề gốm khác. Giữa các sản phẩm luôn có sự khác biệt nhất định, phụ thuộc vào sức khỏe, cảm xúc nhất thời của người thợ. Đặc biệt, hoa văn trên gốm Bàu Trúc là những đường chạm khắc mang đậm nét văn hóa Chăm Pa như là những hình sông nước, chấm vỏ sò, hoa văn móng tay,…Gốm Chăm Bàu Trúc có màu sắc vàng đỏ, đỏ hồng, đen xám xen lẫn những vệt nâu đặc trưng, có tính “độc bản”.
Bởi vậy, thật không sai khi nói rằng trong mỗi sản phẩm gốm Bàu Trúc chất chứa đầy ắp niềm tự hào dân tộc, tình yêu với nghề cổ truyền, tâm huyết, sự tinh tế, khéo léo và cả mồ hôi, công sức của những người phụ nữ dân tộc Chăm.
Mới đây, với sự cố gắng không mệt mỏi của Bộ VHTTDL, UBND tỉnh Ninh Thuận, Sở VHTTDL tỉnh Ninh Thuận và các Sở, ngành liên quan. Nghệ thuật làm gốm của người Chăm được UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.
Năm 2017, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đã công bố quyết định chứng nhận nghệ thuật làm gốm của người Chăm Bàu Trúc được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Cộng với danh xưng “làng nghề cổ nhất Đông Nam Á” là những yếu tố thuận lợi chắp cánh cho tiếng tăm gốm Bàu Trúc bay xa, bay cao đi khắp muôn nơi.
