Không thể chỉ dựa vào sách vở
Vài năm trở lại đây, phong trào nuôi ong lấy mật phát triển mạnh tại nhiều địa phương như Thanh Hóa, Hòa Bình, Nghệ An, Gia Lai, Đắk Lắk... Nhiều người trẻ, kể cả sinh viên hay công chức, rời phố về quê lập trại ong với niềm tin rằng chỉ cần nắm chắc kỹ thuật là có thể thành công.
Thế nhưng theo ông Dương Văn Tứ, hộ nuôi ong hơn 20 năm kinh nghiệm ở xã Tiên Trang, (Thanh Hóa), thực tế hoàn toàn không đơn giản như vậy. “Đọc sách chỉ là khởi đầu, không thể giúp mình vượt qua những tình huống thực tế mà chỉ có trải nghiệm mới dạy được,” ông nói chậm rãi, đôi mắt vẫn dõi theo đàn ong đang vo ve quanh những thùng gỗ đặt bên sườn đồi.
Ông Tứ kể, những ngày đầu khởi nghiệp, ông cũng háo hức mang về cả chồng sách dạy nuôi ong, ghi chép tỉ mỉ từng dòng về cách tách đàn, di chuyển tổ, quay mật. Khi đã nắm lý thuyết khá vững, ông mạnh dạn đầu tư hai đàn ong đầu tiên. Nhưng chỉ sau hơn một tháng, ong bay đi hết, sản lượng mật gần như bằng không. “Khi đó tôi mới hiểu, nghề này không chỉ học bằng mắt, mà phải học bằng tay, bằng mồ hôi,” ông cười hiền.
Không nản chí, ông đạp xe gần 100 km lên huyện Cẩm Thủy (cũ) – nơi có những trại ong nổi tiếng để xin theo học làm không công ba tháng. Tại đây, ông được chứng kiến sự khác biệt rõ rệt giữa sách vở và thực tế, cách quan sát đàn ong để nhận biết ong chúa yếu, cách xử lý khi thời tiết đột ngột thay đổi, hay đơn giản là hướng đặt thùng để ong không bị gió lùa. “Những điều ấy chẳng cuốn sách nào dạy cụ thể cả. Phải ở bên ong, nhìn ong bay, mới biết nó ‘nói’ gì,” ông nhớ lại.
Trở về quê, ông bắt đầu hành trình mới, vừa làm vừa ghi chép, so sánh từng mùa hoa, từng đợt quay mật. Từ vài đàn ong nhỏ ban đầu, sau ba năm, ông đã gây dựng được hơn chục đàn, cho sản lượng mật ổn định. Cái khó nhất, theo ông, không phải kỹ thuật, mà là hiểu được nhịp của thiên nhiên, bởi ong là loài nhạy cảm nhất với thời tiết.
Chỉ cần một đợt mưa kéo dài hay vài ngày gió Lào khô nóng, cả đàn ong có thể bỏ tổ hoặc giảm mật đáng kể. Từ vị trí đặt thùng, hướng nắng, nguồn nước cho đến thời điểm quay mật… tất cả đều là “nghệ thuật” mà người nuôi phải tích lũy dần qua năm tháng. “Không thể nóng vội. Ai tính đường tắt trong nghề này đều thất bại,” ông Tứ cho biêt.
Khi tri thức đi cùng thực tiễn
Sau hơn hai thập kỷ gắn bó với nghề, ông Dương Văn Tứ giờ không còn là người “học nghề” nữa, mà đã trở thành người truyền nghề cho cả vùng. Trại ong của ông nằm giữa triền đồi keo xanh mướt, nơi sáng sớm ong ra rộn ràng như một dàn hợp xướng nhỏ. Ông nói, mỗi buổi sáng chỉ cần nghe âm thanh đó là biết đàn ong đang “khỏe” hay “ốm”.
“Ngày trước tôi học người, giờ tôi học ong,” ông cười hiền. Với ông, nghề nuôi ong giống như một khoa học mở — người thợ vừa là nhà quan sát, vừa là người làm thí nghiệm. Mỗi mùa hoa qua đi là một lần điều chỉnh cách chăm đàn, rút kinh nghiệm, bổ sung tri thức.
Để ong khỏe, ông chọn đặt thùng nơi thoáng, hướng đông nam đón nắng sớm nhưng tránh gió lùa. Mùa hè, ông dịch đàn lên vùng cao, nơi có hoa keo, hoa bạch đàn; đến mùa thu, lại chuyển xuống cánh đồng ven sông nơi hoa cỏ mật dày đặc. “Ong cũng cần du lịch để kiếm ăn. Mình mà giữ khư khư một chỗ, nó buồn rồi bỏ đi,” ông đùa.
Không chỉ dừng ở kinh nghiệm, ông Tứ còn chủ động học hỏi kỹ thuật mới từ quy trình quay mật an toàn đến bảo quản bằng thiết bị inox hay thủy tinh thay cho nhựa, đảm bảo vệ sinh và giữ được hương mật tự nhiên lâu hơn. Ông mạnh dạn đầu tư thiết bị lọc, đóng chai, dán nhãn, tiến tới đăng ký thương hiệu Mật ong Tiên Trang, đạt tiêu chuẩn VietGAP và được công nhận OCOP 3 sao của tỉnh.
“Người ta giờ không chỉ mua mật, mà mua cả niềm tin,” ông nói. “Nếu không minh bạch, không làm thật, thì nghề này không sống nổi.”
Từ khi có chứng nhận, sản phẩm của ông đã có mặt ở siêu thị trong tỉnh và được nhiều đối tác ở Hà Nội, Nghệ An đặt hàng thường xuyên. Mỗi năm, ông thu khoảng 2.000 lít mật, đồng thời cung cấp hơn 100 đàn ong giống cho người mới vào nghề.
Điều khiến ông vui nhất không phải doanh thu, mà là việc nhiều hộ trong vùng học theo mô hình của ông, dần hình thành tổ hợp tác nuôi ong Tiên Trang. Ông dành thời gian hướng dẫn miễn phí cho người trẻ, từ cách nhận biết ong chúa, tạo đàn mới đến cách chọn thời điểm quay mật phù hợp từng mùa. “Tôi từng đi học không công, giờ tôi dạy không công. Đó là cách mình trả lại cho nghề,” ông tâm sự.
Với ông Tứ, tri thức không nằm yên trong sách vở hay phòng học. Nó chỉ có giá trị khi người làm nghề biết “đọc” thiên nhiên, biết lúc nào ong cần nước, lúc nào cần yên tĩnh, lúc nào phải di chuyển để tránh nắng gắt. “Nhiều người giờ học kỹ thuật trên mạng, cũng tốt thôi, nhưng nếu không ra trại, không nghe ong bay, thì khó mà hiểu nó,” ông nói.
Bên trong căn nhà nhỏ, những chai mật ong vàng óng xếp ngay ngắn. Ông bảo, mỗi giọt mật là kết tinh của hàng triệu lần ong bay đi, bay về. “Tôi luôn nghĩ, mình không làm mật, mà do con ong làm. Mình chỉ giúp nó thuận lợi hơn. Mà muốn giúp được, phải hiểu nó,” ông nói rồi mỉm cười, đưa tay chạm nhẹ vào thùng ong như một lời chào.
Khi được hỏi bí quyết để theo nghề hơn 20 năm, ông Tứ trầm ngâm: “Kiên nhẫn và chân thành. Nghề này không chịu được người nóng vội. Ong cảm được tâm của người nuôi, nếu mình làm ẩu, nó bỏ đi ngay.”
Giờ đây, giữa vùng đất Tiên Trang nắng gió, đàn ong của ông vẫn miệt mài góp mật cho đời. Và với ông Dương Văn Tứ, mỗi giọt mật thu về không chỉ là nguồn sống, mà còn là kết tinh của tri thức, lao động và tình yêu với thiên nhiên, thứ “sách sống” mà ông vẫn đọc mỗi ngày bằng đôi tay chai sạn của mình./.
