Cụ thể như thủy điện, nhiệt điện, không làm phát sinh các tranh chấp,bất cập về sử dụng đất đai, bảo vệ môi trường, không lạc hậu về thiết bị công nghệ, khả năng vận hành, bảo hành công trình, về chiến lược phát triển, đáp ứng nhu cầu phụ tải khu vực cũng như truyền tải quốc gia, không gây thiệt hại về vốn đầu tư, hiệu quả sinh lời, đảm bảo cuộc sống của người dân,hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp, nguồn thu chiến lược cho ngân sách vừa là cơ hội vừa là thách thức mà các địa phương phải quan tâm hàng đầu.
Năng lượng tái tạo, những tiềm năng được đánh thức
Trước đây, Tây Nguyên thường gọi là nơi đầy nắng gió, là khó khăn, trở ngại cho phát triển kinh tế xã hội thì nay đã trở thành nguồn năng lượng xanh, tái tạo (NLTT) là một chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước thể hiện trong Nghị quyết 55/NQ/TW ngày 11/2/2020 của Bộ Chính trị về “Định hướng chiến lược phát triển năng lượng quốc gia của Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”, với định hướng là “ưu tiên khai thác, sử dụng triệt để và hiệu quả các nguồn năng lượng tái tạo, năng lượng mới, năng lượng sạch”. Chính phủ cũng đã ban hành Nghị quyết số 140/NQ-CP, ngày 2/10/2020 về Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết 55 của Bộ Chính trị.
Hiện nay, biến đổi khí hậu đã và đang diễn ra ngày càng nghiêm trọng, trong đó Việt Nam là nước chịu ảnh hưởng nặng nề. Do đó, càng phải chú trọng đến yêu cầu về phát triển bền vững và tăng trưởng xanh gắn với mục tiêu giảm thiểu và thích ứng với biến đổi khí hậu. Tại Hội nghị COP-26 vừa qua, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã đưa ra cam kết Việt Nam sẽ thực hiện mục tiêu trung hoà carbon vào năm 2050. Đây vừa là thách thức lớn đồng thời cũng tạo ra cơ hội lớn cho phát triển năng lượng xanh tại Việt Nam trong thời gian tới.
Ngay sau khi Thủ tướng Chính phủ phê duyệt chiến lược phát triển NLTT và cơ chế khuyến khích phát triển các dự án NLTT, nhất là nguồn điện mặt trời, điện gió được các Doanh nghiệp và người dân đầu tư phát triển nhanh trong năm 2021 và được xem đây như là một cơ hội đầu tư, đánh thức tiềm năng. Để khuyến khích các nhà đầu tư xúc tiến đầu tư xây dựng NMĐG, NMĐMT, chính quyền địa phương các tỉnh Tây Nguyên đã chủ động phối hợp với Bộ chuyên ngành như Bộ Công Thương, Khoa học Công Nghệ, Nông nghiệp PTNT, Tài Nguyên Môi trường… có những đánh giá tổng quan về hiện trạng và khả năng phát triển nguồn năng lượng điện tái tạo này.
Đây cũng là căn cứ để các địa phương tiếp tục bổ sung qui hoạch, đề ra các chính sách, tầm nhìn phát triển xây dựng các cơ sở hạ tầng thiết yếu phục vụ việc truyền tải, phát huy công suất phát của các nhà máy điện tái tạo, không để tình trạng nghẽn lưới làm giảm hiệu quả đầu tư như đã xãy ra ở một số địa phương giai đoạn 2019-2020 ở một số địa phương.
Chỉ tính riêng việc triển khai dự án Nhà máy Điện gió Ea Nam cũng sẽ mang lại nguồn năng lượng sạch, bền vững cho khu vực Tây Nguyên, đặc biệt là đóng vai trò quan trọng trong việc giảm ô nhiễm không khí và giảm phát thải khí nhà kính; đồng thời tạo việc làm cho hàng trăm lao động tại địa phương, góp phần đáng kể vào sự phát triển kinh tế-xã hội của tỉnh Đắc Lắc. Theo ước tính trong thời gian thực hiện dự án nhà đầu tư sẽ nộp thuế thu nhập doanh nghiệp trên 3.000 tỷ đồng cho ngân ngân sách tỉnh Đắc Lắc; dự kiến nộp thuế giá trị gia tăng khoảng 250 tỷ đồng/năm.Dự án được khởi công đầu năm 2021 đã mang đến niềm vui, kỳ vọng cho chính quyền và nhân dân tỉnh Đắc Lắc và cả Tây Nguyên.
Ngày 10/11/2021 tại Hà Nội, Ban Kinh tế Trung ương phối hợp với Bộ Công Thương, Hiệp hội Năng lượng Việt Nam đã tổ chức Hội thảo “Phát riển năng lượng xanh và các năng lượng mới trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”, trong khuôn khổ Diễn đàn cấp cao thường niên lần thứ ba về Công nghiệp 4.0
Theo bản đồ tiềm năng thương mại năng lượng gió (NLG) và năng lượng mặt trời (NLMT), khả năng hấp thụ năng lượng tái tạo của lưới điện truyền tải trên địa bàn 5 tỉnh Tây Nguyên cho thấy, tổng diện tích đất có thể phát triển nhà máy điện gió (NMĐG) và điện mặt trời (ĐMT) lần lượt là 106.869 và 29.519 ha với tổng công suất tương ứng là 5,1 GW và 24,6 GWp. Hạ tầng lưới điện Tây Nguyên theo quy hoạch đến năm 2030 có khả năng hấp thụ 4.175 MW, chiếm tỷ lệ khoảng 14% tổng tiềm năng năng lượng tái tạo thương mại.
Trong các kết quả nghiên cứu kết hợp với bản đồ địa hình và bản đồ quy hoạch sử dụng đất đai, bản đồ lưới điện truyền tải đã xác định các khu vực có thể xây dựng các dự án NMĐG và NMĐMT ở địa bàn Tây Nguyên sẽ không bị trùng vào khu vực có địa hình quá dốc, khu vực đất cấm, rừng phòng hộ. Hiện trạng và khả năng hấp thụ, chuyển tải điện năng sản xuất từ các nguồn gió và mặt trời của lưới điện truyền tải khu vực Tây Nguyên cũng được đánh giá, đưa một số kiến nghị, giải pháp để khắc phục tình trạng nghẽn lưới truyền tải theo quy hoạch đã được phê duyệt khi các nguồn năng lượng tái tạo được xây dựng và đấu nối vào lưới điện trên địa bàn này.
Trên cơ sở “Hướng dẫn quy hoạch phát triển điện gió” (dự án giữa Bộ Công Thương và GIZ, 4/2011) và tài liệu “Sri Lanka Wind Farm Analysis and Site Selection Assistance” xác định các khu vực phát triển điện gió với các tiêu chí : (1) Khu vực phát triển điện gió có tiềm năng điện gió lý thuyết và kỹ thuật (theo Thông tư số 06/TT-BCT ngày 8/3/2013 của Bộ Công Thương quy định về nội dung, trình tự, thủ tục lập, thẩm định và phê duyệt quy hoạch phát triển điện gió); (2) Có quỹ đất phù hợp cho phát triển các dự án điện gió, không xung đột với các nhu cầu sử dụng đất khác; (3) Khu vực phát triển điện gió phải đáp ứng được các yêu cầu hạ tầng, thuận tiện vận chuyển thiết bị đến công trường cũng như lắp đặt trang thiết bị; (4) Đáp ứng được các yêu cầu về môi trường như ăn mòn, độ ẩm cao của không khí bởi chúng có thể ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng vận hành, tuổi thọ của thiết bị và làm giảm hiệu quả của dự án; (5) Khu vực phát triển có quy mô hợp lý, càng lớn càng tốt, nhất là khi dự án phải đầu tư nhiều cho việc nâng cấp đường vận chuyển hoặc đường dây đấu nối. Khu vực nào đáp ứng được các tiêu chí nêu trên sẽ được ưu tiên lựa chọn.
Việc xác định và đầu tư các dự án ĐMT các khu vực được căn cứ theo Thông tư 05/2019/TT-BCT ngày 11/3/2019 của Bộ Công thương về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 16/2017/TT-BCT ngày 12/9/2017 của Bộ Công Thương quy định về phát triển dự án và hợp đồng mua bán điện mẫu áp dụng cho các dự án ĐMT.
Kết quả nghiên cứu cũng đã tính toán cân đối nguồn phát và phụ tải trên địa bàn Tây Nguyên ở cấp 220 và 500 kV. Theo đó, cấp 220 kV chỉ tính ở khu vực Tây Nguyên; còn cấp 500 kV thì có tính đến các đường dây liên kết, các trạm biến áp (TBA) trên địa bàn các tỉnh lân cận. Việc cân đối cũng tính toán cho 2 mùa mưa, nắng có liên quan đến công suất phát của các nhà máy thủy điện và nhà máy điện mặt trời đối nghịch nhau trong khai thác kinh doanh.
Theo những tính toán chuyên môn dựa trên giá trị trung bình của quốc tế và Việt Nam, 4.000MW điện gió tương đương với 6,7 tỷ USD vốn đầu tư và đây là một khoản đầu tư rất quan trọng đối với chính quyền và người dân địa phương. Khoản này bao gồm 6,51 tỷ USD chi phí tài sản cố định và 151 triệu USD chi phí vận hành trong 25 năm vòng đời của các dự án điện gió. Những dự án điện gió này có thể tạo ra xấp xỉ 21.000 việc làm, từ đó góp phần tạo công ăn việc làm cho các nhóm dân cư ven biển và thúc đẩy một nền kinh tế xanh cho Việt Nam. Phần lớn những khoản đầu tư và việc làm này sẽ được hiện thực hóa ở địa phương và trải dài trong chuỗi cung ứng, từ các hoạt động vận tải, xây lắp đến vận hành và bảo dưỡng.
Việt Nam đã xác định điện gió là một ngành then chốt đối với an ninh năng lượng và giảm thải carbon theo Nghị quyết 55 của Bộ Chính trị, dự thảo Quy hoạch điện quốc gia và các văn bản khác. Theo Quyết định số 39/2018/QĐ-TTg, mức giá FIT cho điện gió được áp dụng ở mức 8,5 Cent/kWh đối với tất cả các dự án đạt mốc ngày vận hành thương mại (COD) trước ngày 01/11/2021. Chính sách này đã đem lại định hướng phát triển rõ ràng cho thị trường điện gió trên bờ.
Tính tới hết tháng 8/2021, chính sách này đã khuyến khích khối lượng đầu tư khổng lồ với hơn 140 dự án điện gió ký hợp đồng mua bán điện với đơn vị vận hành lưới điện quốc gia, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN). Dự án Nhà máy Điện gió Ea Nam là một bước đột phá trong phát triển nguồn năng lượng điện mới, sạch không chỉ riêng Đắc Lắc mà cả khu vực Tây Nguyên với tổng mức đầu tư 16.500 tỷ đồng, công suất đến 400 MW, bao gồm 84 trụ gió, Trạm biến áp 500KV-450MVA đấu nối chuyển tiếp lên đường dây 500KV Pleiku-Di Linh, cùng hệ thống mạng điện và giao thông công cộng phục vụ dự án và người dân địa phương.
Những thách thức từ đầu tư và tầm nhìn chiến lược
Do không lường trước những khó khăn, hơn một năm trước, nhiều người dân, doanh nghiệp ở các tỉnh Tây Nguyên ồ ạt đầu tư điện mặt trời mái nhà để được hưởng ưu đãi giá bán trong thời gian 20 năm, lợi nhuận được tính toán khi các dự án được hoạt động hết công suất. Dịch Covid-19 bùng phát khiến sản lượng điện tiêu thụ giảm mạnh, EVN phải tiết giảm huy động làm cho nhiều dự án điện mặt trời đã rơi vào cảnh khó khăn. Hàng loạt chủ đầu tư điện năng lượng mặt trời mái nhà ở Tây Nguyên đứng trước nguy cơ vỡ nợ vì phải vay ngân hàng. Hàng nghìn chủ dự án đầu tư điện năng lượng mặt trời mái nhà ở Tây Nguyên đã phải gửi đơn kêu cứu vì bị cắt giảm sản lượng điện.
Qua khảo sát, phần lớn các chủ đầu tư điện mặt trời đều vay ngân hàng để làm dự án. Có doanh nghiệp vay ngân hàng thương mại với tỷ trọng chiếm 70-80% tổng mức đầu tư và lãi suất vay 9,5-12%/năm. Vì vậy, áp lực trả nợ gốc và lãi của doanh nghiệp hàng tháng là rất lớn.Việc ngành điện cắt giảm huy động lượng điện không những gây ra sự lãng phí mà còn khiến doanh nghiệp đứng trước nguy cơ thua lỗ nặng.
Trung tâm Điều độ Hệ thống điện Quốc gia (A0) cho biết trung bình ngày trong 2 tuần đầu tháng 9, mức công suất đỉnh của toàn quốc là hơn 29.700 MW, sản lượng toàn hệ thống điện quốc gia là 624,3 triệu kWh/ngày. Mức tiêu thụ này thấp hơn 24% so với trước khi bắt đầu thực hiện giãn cách xã hội diện rộng từ giữa tháng 7; đồng thời thấp hơn 15% so với cùng kỳ năm 2020.
Riêng khu vực miền Nam, trung bình ngày trong 2 tuần đầu tháng 9 mức công suất đỉnh gần 12.200 MW, sản lượng toàn hệ thống điện miền Nam là 243 triệu kWh/ngày. Mức tiêu thụ này thấp hơn 29% so với trước khi bắt đầu thực hiện giãn cách xã hội từ giữa tháng 7; đồng thời thấp hơn 23% so với cùng kỳ năm 2020.
Tại các tỉnh Đắk Lắk, Gia Lai - những nơi đang "bùng phát" các dự án điện mặt trời mái nhà xây dựng trên đất nông nghiệp - vẫn đang lúng túng giải quyết, xử lý sai phạm của các chủ đầu tư. Điện lực Đắk Lắk kiểm tra thực tế hệ thống điện mặt trời mái nhà (ĐMTMN) trên địa bàn có công suất từ 100 kWp trở lên thì phát hiện tại thời điểm làm việc, có đến 13 đơn vị xây dựng công trình trang trại trên đất trồng cây lâu năm, các trang trại này chưa phù hợp với quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất, chưa chuyển đổi sang đất nông nghiệp khác để làm trang trại mà mới đăng ký nhu cầu sử dụng đất nông nghiệp khác gửi UBND huyện tổng hợp trình cấp thẩm quyền phê duyệt nhưng đã thực hiện xây dựng trang trại để lắp ĐMTMN.
Có địa phương có văn bản đồng ý chủ trương cho cá nhân, tổ chức, cấp phép xây dựng trang trại trên đất trồng cây lâu năm chưa đúng mục đích sử dụng đất... Có đến 25 trang trại lắp ĐMTMN ở các địa phương chủ đầu tư khi khởi công xây dựng nhưng không thông báo thời gian khởi công và gửi hồ sơ thiết kế công trình cho chính quyền địa phương quản lý. Cũng qua kiểm tra 28 trang trại nông nghiệp, Lãnh đạo Sở Công Thương tỉnh Đắk Lắk - cho biết có nhiều nơi chưa triển khai hoạt động sản xuất nông nghiệp. Thậm chí, các chủ trang trại sang nhượng quyền sử dụng đất, thuê đất và đăng ký xây dựng rồi cho người khác thuê lắp ĐMTMN chỉ trong một thời gian ngắn đã gây khó khăn cho việc quản lý ở địa phương.
Tại Gia Lai, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, UBND các huyện, thị xã… tổ chức đi kiểm tra hơn 400 dự án điện mặt trời mái nhà trên địa bàn, được nghiệm thu, đấu nối để hợp đồng bán điện ra thị trường, hưởng giá ưu đãi theo Quyết định số 13/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về khuyến khích phát triển năng lượng tái tạo phát hiện có nhiều dự án chưa có hoạt động kinh tế trang trại, hồ sơ chất lượng chưa đảm bảo, kết cấu công trình yếu, chưa có hệ thống phòng cháy chữa cháy…
