Chuyển đổi xanh (green transition) là một tiến trình thay đổi mô hình tăng trưởng truyền thống, dựa vào khai thác tài nguyên và năng lượng hóa thạch, sang mô hình phát triển bền vững dựa trên năng lượng tái tạo, sản xuất sạch và tiêu dùng có trách nhiệm. Mục tiêu của chuyển đổi xanh không chỉ là cắt giảm phát thải khí nhà kính mà còn là bảo vệ đa dạng sinh học, nâng cao chất lượng sống và bảo đảm công bằng xã hội.
Tại Việt Nam, quá trình chuyển đổi xanh đang diễn ra mạnh mẽ. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021–2030, tầm nhìn đến năm 2050, trong đó nhấn mạnh vai trò của công nghệ, cải cách thể chế và nâng cao nhận thức cộng đồng. Tuy nhiên, một trong những rào cản lớn hiện nay chính là việc thông tin về chuyển đổi xanh chưa thực sự phổ biến, chưa chạm được đến đông đảo người dân và doanh nghiệp – điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết đối với báo chí.
1. Báo chí truyền lửa cho tư duy và hành động xanh
Thứ nhất, là công cụ tuyên truyền, giáo dục, định hướng nhận thức cộng đồng. Với đặc tính lan tỏa nhanh, rộng và sâu, báo chí là công cụ hiệu quả nhất để đưa thông tin về chuyển đổi xanh đến với mọi tầng lớp xã hội. Các cơ quan báo chí có thể truyền tải thông tin khoa học về biến đổi khí hậu, lợi ích của năng lượng tái tạo, tác hại của rác thải nhựa, mô hình kinh tế tuần hoàn, tiêu dùng bền vững... thông qua các hình thức phong phú như phóng sự, tọa đàm, chuyên trang, chuyên mục xanh.
Chẳng hạn, các báo như Nhân Dân, Tuổi Trẻ, Lao Động, Báo Tài nguyên và Môi trường, VietnamPlus đã thường xuyên đăng tải những bài viết mang tính giáo dục cao, giúp công chúng hiểu được vai trò của mình trong việc bảo vệ môi trường. Thông qua hình thức kể chuyện (storytelling), nhiều bài báo đã “nhân cách hóa” các vấn đề môi trường, khiến người đọc cảm nhận được tính cấp thiết và gần gũi của thông điệp xanh.
Thứ hai, Không chỉ truyền đạt một chiều, báo chí còn là nơi tạo ra diễn đàn để các chuyên gia, nhà khoa học, nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và người dân cùng trao đổi về giải pháp cho các vấn đề môi trường. Những cuộc tọa đàm trực tuyến, chuỗi bài phân tích chính sách, phỏng vấn sâu... đã giúp tạo ra tiếng nói chung cho cộng đồng trong việc chuyển đổi sang lối sống và sản xuất xanh. Như Hành trình “Net Zero” - Chương trình truyền hình đặc sắc với thông điệp xanh, phát sóng trên kênh VTV9, hứa hẹn mang đến những góc nhìn chân thực và sâu sắc về nỗ lực giảm phát thải khí nhà kính, hướng đến mục tiêu phát thải ròng bằng “0” (Net Zero) vào năm 2050. Phát sóng hàng tuần trên VTV9 - Đài Truyền hình Việt Nam, chương trình là nhịp cầu kết nối giữa doanh nghiệp, chuyên gia, người dân và các nhà hoạch định chính sách trong công cuộc chuyển đổi xanh đầy thử thách nhưng không kém phần cấp thiết. Hay các tọa đàm về biến đổi khí hậu do nhiều tờ báo tổ chức là ví dụ sinh động về vai trò kết nối và truyền cảm hứng của báo chí. Qua đó, báo chí góp phần thúc đẩy hình thành cộng đồng xanh - những nhóm người chủ động thay đổi thói quen sống vì một tương lai bền vững.
Thứ ba, Bên cạnh vai trò tuyên truyền, báo chí còn là kênh phản biện, giám sát thực thi chính sách môi trường quan trọng. Nhiều phóng sự điều tra đã chỉ rõ những hành vi xâm hại môi trường, các dự án gây ô nhiễm, hoặc sự thiếu hiệu quả trong thực hiện các chương trình môi trường ở địa phương. Thông qua đó, báo chí góp phần thúc đẩy minh bạch, tăng cường trách nhiệm giải trình của các cơ quan quản lý. Điển hình là các loạt bài điều tra của báo Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Người Lao Động về ô nhiễm nước sông, rác thải công nghiệp hay chặt phá rừng trái phép đã tạo hiệu ứng xã hội mạnh mẽ, buộc chính quyền phải vào cuộc. Vai trò phản biện tích cực của báo chí chính là sức mạnh để thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh không chỉ là “hô khẩu hiệu” mà đi vào thực chất.
2. Những điểm sáng đáng ghi nhận và thách thức của cáo chí trong truyền tải thông điệp xanh.
Trong những năm gần đây, truyền thông xanh đã trở thành xu hướng nội dung của nhiều tờ báo, tạp chí lớn. Nhiều chuyên mục mới được mở ra như “Sống xanh”, “Kinh tế xanh”, “Tiêu dùng bền vững”, “Khí hậu và chúng ta”. Một số cơ quan báo chí đã xây dựng các chiến dịch truyền thông dài hạn như: Báo Tuổi Trẻ: “Chung tay sống xanh”, Báo Nhân Dân: “Vì một Việt Nam xanh” và VTV: Chuyên mục “Cuộc sống xanh” phát sóng hàng tuần. Ngoài ra, sự phát triển của báo chí số và mạng xã hội cũng mở ra không gian mới để truyền thông xanh tiếp cận giới trẻ – lực lượng nòng cốt trong chuyển đổi lối sống. Các video ngắn, infographics, podcast về môi trường được đầu tư bài bản, sáng tạo đã tạo sức hút lớn.
So với cách đây 10 năm, các nội dung liên quan đến môi trường hiện nay đã xuất hiện với tần suất dày đặc hơn trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Nhiều cơ quan báo chí lớn như Báo Nhân Dân, Tuổi Trẻ, Thanh Niên, VietnamPlus, VTV, VOV... đều có chuyên mục thường trực về môi trường hoặc phát triển bền vững. Các vấn đề như ô nhiễm không khí, rác thải nhựa, biến đổi khí hậu, năng lượng tái tạo, kinh tế tuần hoàn... được đề cập một cách bài bản và rộng rãi. Đài Truyền hình Việt Nam (VTV) thường xuyên sản xuất các chương trình như “Cuộc sống xanh”, “Khởi nghiệp xanh”, “Hành tinh xanh” với thời lượng và khung giờ phát sóng ổn định, góp phần xây dựng thói quen tiếp nhận thông tin xanh cho khán giả đại chúng.
Ngoài báo chí truyền thống, nhiều chiến dịch truyền thông xanh trên nền tảng mạng xã hội đã tạo được hiệu ứng tích cực, nhất là trong giới trẻ. Chiến dịch “Nói không với túi nylon”, “Sống xanh mỗi ngày”, “Giờ Trái Đất”, “Thách thức dọn rác” hay phong trào “Zero Waste Việt Nam” là những minh chứng rõ nét cho sự thành công của truyền thông xanh khi kết hợp được nội dung sáng tạo với công nghệ lan tỏa. Sự tham gia của người nổi tiếng, KOLs, influencers trong các hoạt động truyền thông môi trường cũng là yếu tố quan trọng giúp truyền thông xanh đến gần hơn với công chúng. Đặc biệt, TikTok, Facebook, YouTube đang trở thành “mặt trận” mới của những nội dung xanh ngắn gọn, hấp dẫn, truyền cảm hứng.
Dù số lượng nội dung về môi trường đã tăng đáng kể, nhưng phần lớn bài viết vẫn mang tính thời sự, phản ánh hiện tượng mà thiếu chiều sâu phân tích. Ít có những bài viết đi đến cùng vấn đề, kết nối được giữa thực trạng địa phương với chính sách quốc gia và xu thế toàn cầu. Các mô hình kinh tế xanh, tăng trưởng xanh hay chuyển đổi năng lượng chưa được truyền thông phản ánh một cách hệ thống, toàn diện.
Một phần nguyên nhân đến từ việc đội ngũ phóng viên môi trường còn mỏng, chưa có nền tảng kiến thức chuyên môn sâu về khoa học môi trường, chính sách công hay kinh tế xanh. Điều này khiến nhiều bài viết chỉ dừng lại ở mức “nêu hiện tượng – lên tiếng – kêu gọi” mà thiếu đề xuất giải pháp cụ thể, khả thi.
Dù truyền thông số đang là xu hướng, nhưng nhiều cơ quan báo chí vẫn chưa đầu tư đủ cho việc sản xuất các sản phẩm truyền thông xanh dưới dạng đa phương tiện như infographics, video ngắn, podcast, trò chơi tương tác, dữ liệu mở... Điều này khiến truyền thông xanh chưa thực sự hấp dẫn giới trẻ – đối tượng then chốt trong chuyển đổi hành vi tiêu dùng và lối sống xanh.
Hiện nay, mối quan hệ giữa cơ quan báo chí và các cơ quan chuyên môn về môi trường, các doanh nghiệp xanh, tổ chức xã hội còn rời rạc. Việc chia sẻ dữ liệu, tiếp cận thông tin khoa học hoặc mô hình thực tiễn còn gặp nhiều rào cản về cơ chế. Nhiều thông tin môi trường có tính kỹ thuật cao nhưng không được truyền đạt đúng cách tới công chúng do thiếu cầu nối hiệu quả giữa chuyên gia và nhà báo.
Trên không gian mạng, truyền thông xanh đôi khi bị lấn át bởi tin giả, thông tin sai lệch hoặc xu hướng giật gân. Một số thông tin về tác động môi trường của sản phẩm, doanh nghiệp bị bóp méo, gây hoang mang hoặc định hướng sai lệch cho người tiêu dùng. Đây là một thách thức lớn đòi hỏi truyền thông chính thống phải giữ vững vai trò kiểm chứng, phản biện và dẫn dắt thông tin.
3. Giải pháp phát huy vai trò báo chí trong lan tỏa thông điệp xanh
Để nâng cao vai trò của báo chí trong thời kỳ chuyển đổi xanh, cần thực hiện một số giải pháp sau:
Thứ nhất, phải nâng cao năng lực đội ngũ phóng viên. Cần tổ chức các lớp bồi dưỡng kiến thức về biến đổi khí hậu, kinh tế xanh, chính sách môi trường cho phóng viên, biên tập viên. Đồng thời, khuyến khích xây dựng mạng lưới nhà báo môi trường có khả năng điều tra, phân tích, phản biện chính sách một cách chuyên nghiệp.
Thứ hai, Đầu tư vào sản phẩm truyền thông sáng tạo. Đổi mới hình thức thể hiện thông tin về môi trường qua các công cụ truyền thông số như video animation, infographic, VR, AR... để thu hút giới trẻ và các đối tượng khó tiếp cận. Các chiến dịch truyền thông cần có chủ đề rõ ràng, thông điệp dễ nhớ, tính lan tỏa cao.
Thứ ba, Tăng cường hợp tác đa ngành. Báo chí cần chủ động phối hợp với các tổ chức môi trường, doanh nghiệp xanh, trường đại học để có nguồn dữ liệu, chuyên gia, câu chuyện thực tế phong phú. Đây cũng là cách để đưa các mô hình tốt ra ánh sáng, tạo lan tỏa từ những tấm gương điển hình.
Thứ tư, Cần có chính sách ưu đãi, hỗ trợ tài chính cho các cơ quan báo chí xây dựng chuyên đề về môi trường. Các tổ chức như UNDP, WWF, ADB... có thể tài trợ các dự án truyền thông xanh nhằm lan tỏa thông điệp đến cộng đồng quốc tế và khuyến khích chia sẻ tri thức.
4. Kết luận
Truyền thông xanh tại Việt Nam đang có những bước tiến tích cực, thể hiện qua sự tăng trưởng về nội dung, hình thức và mức độ tiếp cận cộng đồng. Tuy nhiên, để truyền thông xanh thực sự trở thành động lực thúc đẩy chuyển đổi xanh trong xã hội, cần phải vượt qua những thách thức về chất lượng nội dung, nguồn lực con người, cơ chế hợp tác và cách tiếp cận công nghệ.
Một chiến lược truyền thông xanh bền vững không thể chỉ dựa vào cảm xúc nhất thời, mà cần một hệ sinh thái truyền thông gắn kết giữa báo chí, cơ quan nhà nước, doanh nghiệp và người dân. Chỉ khi đó, thông điệp xanh mới thực sự trở thành kim chỉ nam cho mọi hành động trong kỷ nguyên phát triển bền vững.
Với vai trò thông tin - giáo dục - phản biện - kết nối, báo chí cần được đầu tư mạnh mẽ cả về nhân lực, kỹ thuật và chiến lược nội dung để trở thành lực lượng tiên phong lan tỏa thông điệp xanh./.
