Thách thức từ biến đổi khí hậu
Việt Nam là một trong những quốc gia bị tác động mạnh mẽ nhất do biến đổi khí hậu. Đặc biệt, đồng bằng sông Cửu Long là 1 trong 3 đồng bằng trên thế giới dễ bị tổn thương nhất bởi nước biển dâng.
Lũ lụt và nước biển dâng sẽ làm mất đất canh tác trong nông nghiệp. Theo nghiên cứu và dự báo của Ủy ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu của Liên hợp quốc (IPPC) và Ngân hàng thế giới (WB), ở Việt Nam, nếu nước biển dâng lên 1m sẽ làm ngập khoảng từ 0,3 đến 0,5 triệu ha tại đồng bằng sông Hồng, vùng đồng bằng sông Cửu Long sẽ có 1,5-2,0 triệu ha và những năm lũ lớn khoảng trên 90% diện tích của ĐBSCL bị ngập từ 4-5 tháng, trong đó chủ yếu là đất lúa bị ngập hoặc nhiễm mặn không thể sản xuất.
Tình trạng xâm nhập mặn ở khu vực ven biển cũng sẽ làm thu hẹp diện tích đất nông nghiệp. Một phần diện tích đáng kể đất trồng trọt ở vùng đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long sẽ bị nhiễm mặn vì 2 đồng bằng này đều là những vùng đất thấp so với mực nước biển.
Xâm nhập mặn làm cho diện tích đất canh tác giảm, từ đó hệ số sử dụng đất có thể giảm từ 3-4 lần/năm xuống còn 1-1,5 lần/năm. Ngập mặn sẽ đặc biệt nghiêm trọng ở vùng đồng bằng sông Cửu Long. Nếu nước biển dâng cao thêm 1m thì khoảng 1,77 triệu ha đất sẽ bị nhiễm mặn, chiếm 45% diện tích đất ở ĐBSCL và ước tính rằng, có khoảng 85% người dân ở vùng ĐBSCL cần được hỗ trợ về nông nghiệp.
Theo kết quả nghiên cứu của Viện Môi trường Nông nghiệp (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), biến đổi khí hậu làm giảm năng suất một số loại cây trồng chủ lực. Cụ thể, năng suất lúa vụ xuân sẽ giảm 0,41 tấn/ha vào năm 2030 và 0,72 tấn vào năm 2050. Năng suất cây ngô có nguy cơ giảm 0,44 tấn/ha vào năm 2030 và 0,78 tấn vào năm 2050.
Dự báo đến năm 2100, khu vực đồng bằng sông Cửu Long có nguy cơ bị ngập 89.473 ha, tương ứng khu vực này sẽ mất khoảng 7,6 triệu tấn lúa/năm nếu nước biển dâng 100 cm. Khi đó, Việt Nam có nguy cơ thiếu lương thực trầm trọng, gia tăng tỷ lệ đói nghèo.
Lời giải từ nông nghiệp sinh thái
Để tìm giải pháp phát triển nông nghiệp bền vững trước thách thức biến đổi khí hậu, thời gian qua, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã phối hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan tổ chức nhiều hội nghị, hội thảo, diễn đàn để tham vấn ý kiến các chuyên gia.
Gần đây nhất, ngày 31/3/2025, cuộc họp thường niên năm 2025 của Diễn đàn Đối tác Chuyển đổi Nông nghiệp Sinh thái (Agroecology TPP) đã khai mạc tại Hà Nội, quy tụ khoảng 130 đại biểu tham gia (cả trực tuyến và trực tiếp) là các chuyên gia, nhà nghiên cứu, nông dân và những người thực hành từ quốc tế và khu vực để thảo luận về những tiến bộ mới nhất trong nông nghiệp sinh thái và các hệ thống thực phẩm bền vững.
Phát biểu tại phiên khai mạc Agroecology TPP, ông Nguyễn Đỗ Anh Tuấn, Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), cho biết: Thực phẩm là nhu cầu cơ bản của con người, giống như nước và không khí. Trong khi đó, ở khu vực ASEAN đang có nhiều thách thức liên quan trực tiếp đến thực phẩm như biến đổi khí hậu, cuộc sống người dân phụ thuộc nhiều vào nông nghiệp và các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Vì vậy, cần tập trung vào tăng cường khả năng phục hồi cho ngành nông nghiệp.
"Nông nghiệp sinh thái sẽ giải quyết được những thách thức này. Ví dụ như tăng cường đa dạng sinh học, xây dựng hệ sinh thái bền vững, đảm bảo sinh kế và đóng góp vào quá trình chuyển đổi hệ thống lương thực minh bạch, có trách nhiệm và bền vững", ông Nguyễn Đỗ Anh Tuấn nhấn mạnh.
Đại diện Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng khẳng định: Việc áp dụng các nguyên tắc và thực hành nông nghiệp sinh thái sẽ mang lại lợi ích to lớn trong việc duy trì các hệ thống lương thực lành mạnh, năng suất cao trong bối cảnh biến đổi khí hậu.
Với hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam, ông Tuấn cho rằng nông nghiệp sinh thái là giải pháp rất quan trọng, mang lại nhiều cơ hội. Điển hình như đảm bảo cân bằng giữa năng suất và bảo vệ môi trường, đem lại cơ hội ứng dụng công nghệ cao như IOT, trí tuệ nhân tạo và tự động hóa để nâng cao hiệu quả, tối ưu hóa nguồn lực và giảm thiểu tác động tiêu cực. Bên cạnh đó là cơ hội tập trung vào các sản phẩm an toàn, có nguồn gốc rõ ràng, không chỉ nâng cao sức cạnh tranh mà còn mở rộng ra thị trường quốc tế.
TS. Cao Đức Phát, Chủ tịch Hội đồng quản trị Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI), cho biết: “Hiện nay, Viện IRRI đang tích cực nghiên cứu các giống lúa và phương pháp sản xuất theo hướng nông nghiệp sinh thái. Bên cạnh đó, Viện đang phối hợp tích cực với các tổ chức quốc tế, đồng hành cùng Chính phủ để phát triển kế hoạch xây dựng nền nông nghiệp sinh thái cụ thể; tích cực triển khai để Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao hiệu quả và thành công, đánh dấu bước chuyển biến mạnh mẽ của nông nghiệp Việt Nam”.
Chia sẻ về các mô hình tái sinh được xây dựng trên nguyên tắc và thực hành nông học (NESCAFÉ Plan) do Công ty Nestlé Việt Nam triển khai, bà Lê Thị Hoài Thương, Trưởng phòng Đối ngoại cấp cao của Nestlé Việt Nam, cho biết dự án NESCAFÉ Plan đã gắn kết chặt chẽ với nông dân khu vực Tây Nguyên, nâng cao chất lượng hạt cà phê, cải thiện phương pháp canh tác và tái canh cây cà phê già cỗi.
“Chúng tôi duy trì các chương trình tập huấn cập nhật kiến thức mới nhất về phương pháp canh tác cà phê tiên tiến tại Việt Nam và trên thế giới. Trong đó, công ty ưu tiên quản lý nông nghiệp tái sinh bằng các công cụ số như FARMS và Nhật ký nông hộ số nhằm cung cấp kiến thức về khởi nghiệp cho nông dân. Nhờ đó, nông dân có thể chủ động trong quản lý kinh tế nông hộ, trong khi đó Nestlé sẽ có số liệu nhanh chóng trong quản lý kinh tế vi mô”, bà Thương chia sẻ.
Nhiều chuyên gia cũng đề xuất, nông nghiệp sinh thái cần được phát triển mạnh, đặc biệt trên các sườn dốc. Việc thiết lập mô hình nông nghiệp sinh thái đòi hỏi đầu tư lớn, vì vậy cần hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho nông dân. Nên bắt đầu với những mô hình dễ áp dụng sẽ giúp người dân dễ dàng tiếp cận và mở rộng.
