Chữ tượng hình là một di sản của văn hóa nhân loại, không chỉ mô tả trực diện sự vật hiện tượng mà còn chứa đựng rất nhiều điều bí ẩn và bài học nhân văn sâu sắc. Ngày xưa, những gia đình truyền thống Nho giáo thường dạy con cháu bài học làm người từ những con chữ tượng hình đã tồn tại hàng nghìn năm trước đó.
Những bài học làm người đúc kết từ cuộc sống in đậm trong từng con chữ tượng hình một cách bí ẩn mà logic. Những bài học thể hiện sau từng nét chữ sinh động và hấp dẫn hơn hẳn mọi lời giáo điều khô cứng. Vì vậy, văn hóa truyền thống phương Đông và di sản vô giá là chữ tượng hình luôn được gìn giữ bằng sự kính ngưỡng và trân trọng. Nhưng thực tế cho thấy, nhiều người dùng và hiểu chưa đúng về những điển tích văn hóa hay chữ nghĩa thời xưa, dẫn đến những bài học đạo đức mãi luôn cần cho con người bị hiểu sai lệch, thậm chí bị mai một, đó là một mất mát lớn cho con cháu chúng ta và cho nhân loại.
Chữ “Phú” và câu chuyện nhân văn trên từng nét chữ
Chữ Phú (富 – giàu có) trong chữ tượng hình chính thể bao gồm chữ Phúc (畐- đầy đủ) và chữ Miên (宀 - mái nhà), nghĩa là có một mái nhà để che thân, có những điều kiện đầy đủ để sống tốt thì đó là giàu có. Nhưng thế nào là đầy đủ? Chữ Phúc (畐- đầy đủ) lại gồm chữ Nhất (一 - một, mỗi từng, toàn), chữ Khẩu (口 - cái miệng) và chữ Điền (田 - ruộng vườn). Nghĩa là có ruộng vườn để làm ăn sinh sống (hay có công việc để kiếm miếng cơm manh áo), để mỗi nhân khẩu, miệng ăn, hay toàn bộ gia đình đều đủ ăn đủ mặc, thì đó là đầy đủ, giàu có, là có phúc.
Như vậy, nghĩa của chữ Phú có thể diễn giải là: có công ăn việc làm để cơm ăn ba bữa, áo mặc ấm thân và một mái nhà để dung thân, như thế là giàu có, phú quý. Chữ “Phú” còn có một từ đồng âm có nghĩa là “ban cho”. Sự giàu có cũng là được ban cho xứng với đức hạnh của người nhận, hoặc vì sứ mệnh phải làm lợi cho xã hội mà được ban cho. Xã hội ngày càng phát triển, đời sống vật chất tinh thần ngày càng phong phú văn minh, quan niệm về sự giàu (phú) không còn đơn giản như xưa. Người ta cho rằng, của cải càng nhiều càng tốt, ăn không chỉ đủ no mà phải ngon, áo không chỉ đủ ấm mà phải đẹp, nhà không chỉ để che nắng che mưa mà phải tiện nghi bề thế…
Nhưng, nhu cầu đi liền với dục vọng, nhu cầu càng cao thì dục vọng càng nhiều. Đúc rút từ cuộc sống qua nhiều đời người, cổ nhân đã thấm thía rằng “lợi nhiều thì trí mờ ám, tiền dễ thì thêm mắc lỗi”; Cái gì cũng nên vừa đủ, biết điểm dừng, không tham lam; Cần phải biết san sẻ, bù đắp cho người thiếu hụt, nghèo đói.
Người giàu thời nay có người quan niệm rằng phải tiêu thì mới được. Thật ra phải là ngược lại: khi được thì phải tiêu vào việc đem lại điều tốt đẹp cho người khác, cho cộng đồng. Có biết dùng chỗ dư thừa để làm lợi cho người, cho xã hội, như thế cái sự đầy đủ mới bền vững, bởi Thiên Địa vốn có đạo bất di bất dịch, hợp với đạo thì được mà ngược lại sẽ mất.
Quẻ Khiêm trong Chu Dịch có viết: “Đạo trời là rút bớt chỗ dư thừa mà bồi đắp chỗ thiết hụt. Quy luật của đất đai là chỗ cao lồi thì bị xói mòn còn chỗ trũng thấp thì được đắp bồi. Luật quỷ thần thì trừng phạt kẻ ngạo mạn, ban phước cho người khiêm nhường. Đạo làm người thì tự mãn bị ghét bỏ, còn khiêm hạ được thương yêu”. Thế nên, gia sản, bạc vàng, nhiều quá mà không biết dùng cho đúng thì sẽ trở thành cái dư thừa, rồi sẽ đến lúc bị rút bớt đi.
Người Việt xưa chứng minh khái niệm phù hợp với đạo
Nguyễn Công Trứ trong “Hàn vi phong vị phú” có viết về gia cảnh nghèo khó của mình, nhưng ông lại cảm thấy thế vẫn là đủ, thậm chí còn làm cho cuộc sống thái bình chẳng phải lo nghĩ. “Ngày ba bữa, vỗ bụng rau bịch bịch, người quân tử ăn chẳng cầu no/Đêm năm canh, an giấc ngáy kho kho, đời thái bình cửa thường bỏ ngỏ”. Anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi cũng từng làm thơ răn con rằng: “Áo mặc miễn là cho cật ấm/Cơm ăn chẳng lọ kén mùi ngon”.
Đó đúng là cái Phú đúng mực, hợp với đạo của người xưa, mọi thứ chỉ cần vừa đủ. Người quân tử đặt chí ở nơi cao xa, không nặng về cái ăn chốn ở, “ăn không cầu ngon, ở chẳng cầu an”. Say sưa với cơm ăn áo mặc thì tâm trí xao lãng, sa đà vào những thú vui phù phiếm, vô bổ, trí tuệ chẳng thể thanh tịnh để nghĩ suy lo việc lớn. Hơn nữa, sống sung sướng quen rồi thì dục vọng tăng lên, những gì quan tâm sẽ chỉ là lợi ích, thỏa mãn nhu cầu của bản thân, lúc đó sẽ chẳng còn khiêm hạ, tự đẩy mình rơi vào cái thế bị rút bớt, tiền bạc gia sản có được từ tranh giành lợi ích sẽ tiêu tán.
Những bậc trí giả xưa đã nhận thấy rằng dục vọng của con người sẽ không bao giờ giảm đi nếu không có cách gì ngăn cản. Việc tổ hợp chữ Phú từ chữ Phúc (畐- đầy đủ) và chữ Miên (宀 - mái nhà) từ đó đặt ra định nghĩa cho chữ Phú là để giới hạn lòng tham của con người, một tiêu chuẩn của người tử tế, chính là để duy trì đạo đức và sự cân bằng, đảm bảo sự hòa hợp giữa lợi ích của các cá nhân trong xã hội. Giàu có, ấy là sự đầy đủ, vừa đủ, không phải sự xa hoa, thừa thãi./.
