Các thầy thuốc đông y thường truyền nhau câu: "Nam bất thiểu trần bì, nữ bất ly hương phụ", có nghĩa là chữa bệnh cho nam giới không thể thiếu được vị trần bì và chữa bệnh cho nữ giới không thể không dùng vị hương phụ. Hương phụ còn gọi là củ gấu, cỏ gấu, cỏ cú thuộc dòng cây thân rễ thuộc họ Cói.
Hương phụ là một loại cỏ, thân rễ phát triển phình ra thành củ, tùy theo đất rắn hay xốp củ sẽ phát triển to hay nhỏ. Ở vùng bờ biển củ to dài còn gọi là hải hương phụ (hương phụ vùng biển), cây chủ yếu mọc hoang ở khắp nơi trên động ruộng, ven đường. Tại ven biển, đất cát xốp củ to hơn, dễ đào hơn. Còn được tìm thấy ở những nước khác vùng Châu Á như Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản, Indonesia.
Trong hương phụ có từ 0,3 đến 2,8% tinh dầu màu vàng, mùi thơm nhẹ đặc biệt của hương phụ. Ngoài ra, hương phụ còn chứa rất nhiều tinh bột. Bộ phận dùng là thân rễ phình ra thành củ. Sau khi thu hoạch, để khô hay phơi cho phần thân khí sinh và rễ nhỏ khô, sau đó đốt cho cháy phần thân khí sinh và rễ con, lấy những củ còn lại. Hương phụ chứa tinh dầu, flavonoid, tanin, acid phenol, alcaloid, glycosid tim, pectin, tinh bột... và chất đắng.
Trong cuốn "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam" của GS.TS. Đỗ Tất Lợi, hương phụ là một vị thuốc dùng theo kinh nghiệm nhân dân. Tính chất của hương phụ trong các sách cổ ghi chép có vị cay, hơi đắng, ngọt, vào hai kinh can và tam tiêu, tác dụng lý khí, giải uất, điều kinh, chỉ thống (làm hết đau), chữa khí uất, hỗ trợ điều trị ung thư, ngực bụng chướng đau.
Theo các nghiên cứu đã chứng minh hương phụ có khả năng ức chế co bóp tử cung, làm dịu sự căng thẳng của tử cung dù con vật có thai hay không có thai đều như nhau, gần như có tác dụng trực tiếp làm cho cơ tử cung dịu lại. Sử dụng hương phụ sẽ thường dùng để trị đau bụng kinh, rối loạn kinh nguyệt. Đối với phụ nữ mang thai hương phụ đặc biệt có tác dụng trong việc giảm đau, đay bụng nôn mửa hoặc đi ngoài. Ngoài ra nó còn hỗ trợ làm giảm tình trạng tiêu hoá kém, ăn uống không ngon miệng. Sử dụng hương phụ một mình hoặc cùng với ích mẫu sẽ mang lại hiệu quả tốt.
Chữa đau dạ dày: Trong thành phần của cây hương phụ có chứa alcaloid, glycosid, hợp chất flavoid, tinh dầu, đường, tinh bột, pectin, tanin giúp hỗ trợ điều trị bệnh viêm loét dạ dày tá tràng hiệu quả.
Điều kinh, kinh nguyệt kém, đau bụng kinh: Tinh dầu trong cây hương phụ có hoạt tính nhẹ của estrogen, kích thích nội tiết tố nữ và làm giảm căng thẳng tử cung, giúp cho các vấn đề về kinh nguyệt đối với phụ nữ được giảm nhẹ.
Trị rối loạn tiêu hóa, ăn không ngon: Các thành phần trong cây hương phụ có nhiều chất hữu cơ, vitamin C giúp hỗ trọ điều trị rối loạn tiêu hóa, chướng bụng, đầy hơi, khó tiêu.
Tăng cường nhịp tim và hạ huyết áp: Cồn chiết xuất từ hương phụ ức chế trực tiếp cơ trơn hồi tràng.
Kháng khuẩn: Tinh dầu dược liệu có khả năng ức chế trực khuẩn lỵ, nấm, tụ cầu vàng,
Mặc dù hương phụ là vị thuốc tốt cho phụ nữ và thành phần không thể thiếu trong các đơn thang của các bác sĩ Đông y trong điều trị đau bụng kinh và kinh nguyệt không đều, hoặc các bệnh có chứng uất gây ra, nhưng khi dùng nên thận trọng vì hương phụ vị đắng, tính hoạt mạnh, có thể làm tổn thương khí huyết. Bởi vậy, cần có sự phối ngũ (kết hợp từ hai vị thuốc trở lên) thích hợp để đạt hiệu quả trong điều trị, cần tránh sử dụng đối với người nóng trong.
