Từ TP. Thanh Hoá, chạy xe theo Quốc lộ 45 đi Nông Cống đến giữa km số 7 và km số 8, nhìn về phía Tây Bắc chừng 150m, thấy các gò đất nhô cao, dưới những gò đất này ẩn chứa các lò nung gốm cổ. Nơi đây chính là Di tích lịch sử văn hóa khảo cổ học khu lò gốm Tam Thọ. Theo đó, Khu lò gốm Tam Thọ đã được Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa khảo cổ học tại Quyết định số 255/QĐ-CT, ngày 28/01/2004. Di tích gồm 4 địa điểm: Gò Quyến, Cồn Nghè (làng Tam Thọ), Gò Án Lớn, Gò Án Nhỏ (làng Văn Vật).
Được biết, khu lò gốm Tam Thọ được một nhà khảo cổ học người Thụy Điển Olov Janse phát hiện lần đầu tiên vào năm 1937. Đây là một di chỉ khảo cổ học giai đoạn lịch sử đầu công nguyên trên đất Thanh Hóa, là tư liệu quý giá về nghề gốm xứ Thanh nói riêng và của Việt Nam nói chung. Từ năm 1937–1939, nhà khảo cổ Olov Janse đã tiến hành khai quật 8 lò nung cổ tại đây. Những phát hiện và công bố của ông về khu lò gốm Tam Thọ đã làm cho khu lò gốm này trở nên nổi tiếng không chỉ ở trong nước mà cả trên thế giới.
Bảo tàng Gốm Tam Thọ hiện đang trưng bày gần 10.000 hiện vật
Quá trình khảo cổ phát hiện, khu lò gốm Tam Thọ được hình thành vào nửa cuối thế kỷ 1 và phát triển mạnh vào cuối thời Đông Hán (25-226), đầu Lục Triều (220-589). Đồ gốm sứ không chỉ là những vật dụng hàng ngày, mà đã trở thành những di vật văn hóa được mọi người ưa thích sưu tầm, thưởng ngoạn.
Dấu vết rõ ràng nhất cho sự ra đời của đồ gốm trên đất Thanh Hóa là những mảnh gốm phát hiện trong văn hóa Đa Bút ở vùng trung du và đồng bằng ven núi có niên đại vào khoảng 6.000 đến 7.000 năm, thuộc sơ kỳ thời đại đá mới. Đến văn hóa Đông Sơn, niên đại từ thế kỷ 7 trước công nguyên đến thế kỷ 1 – 2 sau công nguyên, đồ đồng phát triển lên đến đỉnh cao, lúc này đồ gốm chủ yếu là đồ nấu và đồ đựng sử dụng hàng ngày.
Các hiện vật gốm Tam Thọ hiện đang được lưu giữ tại Bảo tàng Gốm Tam Thọ, nằm trong khuôn viên khu nông trại giáo dục Linh Kỳ Mộc, thôn Thịnh Vạn, xã Quảng Thịnh (TP. Thanh Hóa), với gần 10.000 hiện vật gồm các đồ gia dụng như chậu, bình, vò, nồi, cốc, khay, bát, đĩa, và vật liệu kiến trúc, công cụ sản xuất như chì lưới, dọi xe chỉ... Ngoài ra còn có các mô hình nhà, tượng đất nung... Những hiện vật ở đây được sản xuất theo kỹ thuật tạo hình tiên tiến như: kỹ thuật bàn xoay, dải cuộn, gắn chắp, bàn đập, hòn kê, đắp thêm, nặn tay, kỹ thuật khuôn.
Hoa văn trên gốm Tam Thọ mang đậm nét văn hóa Đông Sơn
Về hoa văn đồ gốm được trưng bày ở đây cho thấy sự phong phú đa dạng, như: hoa văn in ô trám có các loại văn trám đơn, văn trám lồng; hoa văn in ô vuông thường kết hợp với một số hoa văn hình đồng tiền (dấu ấn thương phẩm); hoa văn hình hoa thị; hoa văn xương cá hoặc lá dừa... Nhìn chung, hoa văn đồ gốm Tam Thọ thể hiện sự tiếp thu sáng tạo văn hóa bên ngoài của người thợ gốm, đồng thời cũng thể hiện sức sống của văn hóa Đông Sơn trong thời kỳ chống Bắc thuộc.
Về màu sắc, đồ gốm Tam Thọ có các màu sắc chính là: màu xám xanh; màu xám ghi; màu nâu xám; màu đỏ; màu hồng; màu trắng hồng; màu vàng gạch... Nhóm màu xám thường có độ nung rất cao, xương gốm đanh, xốp, được các nhà chuyên môn gọi là sành xốp. Các màu đỏ, hồng, trắng hồng, vàng gạch... thường có độ nung thấp hơn nhóm màu xám. Xương gốm có loại đanh mịn, có loại thô xốp.
Ngoài tham quan, nghiên cứu, Bảo tàng Gốm Tam Thọ còn là nơi trải nghiệm thú vị cho du khách gần xa
Thị trường phân phối gốm Tam Thọ phục vụ cho nhu cầu của quận Cửu Chân, thời Hán - Lục triều. Ngoài thị trường quận Cửu Chân, sản phẩm của lò gốm Tam Thọ còn có mặt ở phía Nam quận Cửu Chân. Các di tích như: Trà Kiệu (huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam); Suối Chình (huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi)... Một số tài liệu cũng cho biết khả năng, vào những thế kỷ đầu công nguyên, đồ gốm Tam Thọ còn cung cấp cho các nước khu vực Đông Nam Á. Như vậy, khu lò gốm Tam Thọ trong những thế kỷ đầu công nguyên đã có sự vươn ra chiếm lĩnh thị trường và cung cấp sản phẩm đến nhiều vùng miền.
Việc sưu tầm, lưu giữ, bảo quản, trưng bày và giới thiệu di sản văn hóa vật thể và phi vật thể liên quan đến gốm Tam Thọ – một di tích sản xuất gốm có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với Việt Nam nói chung và Thanh Hóa nói riêng, vào giai đoạn đầu công nguyên, đã chứng minh được sự giao thoa, tiếp biến văn hóa và sự bảo lưu truyền thống văn hóa Việt ở thời điểm đầu của thời kỳ 1.000 năm Bắc thuộc. Đồng thời, thông qua các sản phẩm gốm thể hiện được trình độ và tài hoa của người xứ Thanh trong đời sống sinh hoạt xưa. Với ý nghĩa và giá trị đó, hiện nay, hoạt động tổ chức tham quan tại Bảo tàng Gốm Tam Thọ, cùng với các hoạt động bổ ích tại Nông trại giáo dục Linh Kỳ Mộc đang tạo thành không gian văn hóa, phục vụ học tập, nghiên cứu, vui chơi, giải trí của du khách gần xa...
