Nhận thức được tầm quan trọng của công tác dự báo về khí tượng thủy văn, Ngày Khí tượng Thế giới (23/3) năm 2025 được Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) lựa chọn chủ đề “Closing the Early Warning Gap Together” - “Cùng nhau thu hẹp khoảng cách cảnh báo sớm”. Thông điệp này nhằm thúc giục các quốc gia cùng nhau cam kết xây dựng một thế giới an toàn và bền vững hơn, bởi đó là trách nhiệm của chúng ta với thế hệ tương lai.
Nâng cao năng lực cảnh báo sớm thiên tai trở thành vấn đề cực kì cấp bách
Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) của Liên hợp quốc mới đây xác nhận năm 2024 là năm nóng nhất trong lịch sử. Biến đổi khí hậu đang làm gia tăng các hiện tượng thời tiết cực đoan, với sự xuất hiện ngày càng nhiều của các cơn bão nhiệt đới có khả năng tăng cường độ nhanh chóng, mưa có tàn phá lớn, nước dâng do bão, lũ lụt, hạn hán nghiêm trọng và cháy rừng...
Không những vậy, mực nước biển dâng cao, đẩy các khu vực ven biển đông dân cư vào nguy cơ ngập lụt và chịu tác động của sóng biển. Hệ lụy xã hội từ những thảm họa này vẫn kéo dài ngay cả khi không còn xuất hiện trên các trang tin tức.
Trong bối cảnh này, WMO lựa chọn chủ đề Ngày Khí tượng Thế giới năm 2025 là "Cùng nhau thu hẹp khoảng cách cảnh báo sớm", nhấn mạnh những tiến bộ cũng như những hạn chế trong dự báo và cảnh báo sớm - yếu tố quan trọng đối với sự phát triển kinh tế, xã hội toàn cầu.
Tiến sỹ Đặng Thanh Mai - Phó Cục trưởng Cục Khí tượng thủy văn, cho biết trong khoảng 10 năm gần đây, biến đổi khí hậu diễn biễn rất phức tạp; năm nào cũng là năm kỷ lục thiên tai khí tượng thủy văn trên toàn cầu.
Tại Việt Nam, chỉ tính riêng năm 2024, thiên tai đã làm 519 người chết, mất tích - con số thiệt hại gấp hơn 3 lần so với năm 2023 và gấp 2,4 lần trung bình 10 năm. Thiệt hại về kinh tế ước tính khoảng hơn 89.000 tỷ đồng.
Một trong những “thảm họa thiên tai” khó quên nhất là vụ sạt lở vùi lấp thôn Làng Nủ (ở huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai) xảy ra vào sáng 10/9/2024, đã khiến 67 người chết, mất tích; hay như vụ sạt lở đất sáng ngày 9/9 tại xã Ca Thành (huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng) đã làm 31 người chết, mất tích…
Trong bối cảnh đó, Tiến sỹ Đặng Thanh Mai nhấn mạnh việc nâng cao năng lực cảnh báo sớm thiên tai trở thành vấn đề cực kì cấp bách. Ngành khí tượng thủy văn cũng xác định việc ứng dụng mạnh mẽ các thành tựu khoa học công nghệ, đẩy mạnh chuyển đổi số là “chìa khóa” để nâng cao chất lượng dự báo, cảnh báo thiên tai, nhằm đạt đến mục tiêu ngày càng cao của công tác phòng chống thiên tai và giảm nhẹ rủi ro thiên tai.
Trong thông điệp nhân dịp kỷ niệm Ngày Khí tượng Thế giới năm 2025, Giáo sư Celeste Saulo - Tổng thư ký Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) cũng nhấn mạnh đây là thời điểm cần hành động, chung tay vì một hệ thống cảnh báo sớm toàn diện, bởi các hiện tượng thời tiết cực đoan đang trở nên nghiêm trọng hơn, với tần suất và cường độ ngày càng gia tăng.
Theo bà Celeste Saulo, những kịch bản dự báo về thời tiết khí hậu cực đoan của các nhà khí tượng đang dần trở thành hiện thực. Khí hậu đang nóng lên nhanh chóng. Mỗi năm trong mười năm qua đều là những năm nóng nhất trong lịch sử, nhiệt độ năm sau cao hơn năm trước...
Vì thế, chủ đề Ngày Khí tượng Thế giới năm 2025 nhắc nhở rằng trong tình hình thực tế khí hậu cực đoan hiện nay, đầu tư xây dựng hệ thống cảnh báo sớm không phải là khoản đầu tư xa xỉ. Hơn thế, đây là khoản đầu tư thiết yếu và mang lại lợi nhuận kinh tế gấp gần mười lần chi phí đầu tư ban đầu.
“Chúng ta cần nỗ lực hơn nữa để giải quyết tận gốc cuộc khủng hoảng khí hậu - bằng cách cắt giảm nhanh chóng và mạnh mẽ lượng khí nhà kính, nhằm ngăn chặn tình trạng tồi tệ hơn xảy ra. Trong bối cảnh thiên tai do khí hậu ngày càng gia tăng, mọi người trên Trái Đất đều cần được bảo vệ bởi hệ thống cảnh báo sớm như vấn đề công lý cần được thực thi. Chúng ta hãy cùng nhau hành động,” bà Celeste Saulo nói.
Tổng thư ký Tổ chức WMO cũng lưu ý, cảnh báo sớm sẽ cứu sống con người nhưng chỉ khi thông tin đến kịp thời và dễ hiểu để người dân có thể hành động. Vì vậy, chương trình “Cảnh báo sớm cho tất cả” cần tập trung vào việc tăng cường năng lực quốc gia và thúc đẩy hợp tác ở mọi cấp độ, nhằm đảm bảo hệ thống cảnh báo sớm hoạt động hiệu quả đến quy mô địa phương.
Ứng dụng khoa học công nghệ vào một hệ thống cảnh báo sớm toàn diện
Chia sẻ tại cuộc tọa đàm nâng cao chất lượng nghiên cứu, hiệu quả chuyển giao tiến bộ kỹ thuật trong triển khai thực hiện Nghị quyết 57/NQ-TW về “Đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia”, diễn ra mới đây, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan cho rằng khoa học công nghệ là “ngọn hải đăng soi sáng tương lai” và muốn thay đổi thì cần làm những điều chưa từng làm.
Với quan điểm đó, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan nhấn mạnh: “Nếu không tận dụng được sức mạnh của khoa học công nghệ trong thời đại mà trí tuệ nhân tạo có thể làm được những điều tưởng chừng như không thể thì chắc chắn chúng ta sẽ bị tụt hậu”. Điều này cũng đồng nghĩa với việc đã đến lúc cần phải chú trọng hơn tới việc ứng dụng khoa học công nghệ vào một hệ thống cảnh báo sớm toàn diện.
Quán triệt sâu sắc quan điểm bảo vệ môi trường là trung tâm, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đỗ Đức Duy cũng đã có ý kiến chỉ đạo Cục Khí tượng thủy văn, Cục Quản lý đê điều và phòng chống thiên tai, Cục Thủy lợi và các đơn vị liên quan triển khai các mô hình thích ứng, tăng cường sức chống chịu, giảm thiểu tổn thất và thiệt hại do biến đổi khí hậu; hiện đại hóa mạng lưới khí tượng thủy văn, để nâng cao chất lượng dự báo, cảnh báo phục vụ công tác phòng, chống thiên tai và phát triển kinh tế - xã hội.
Về phía cơ quan dự báo khí tượng thủy văn, Tiến sỹ Dư Đức Tiến - Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, cho biết trí tuệ nhân tạo (AI) hiện đang được ứng dụng trong công tác dự báo xoáy thuận nhiệt đới tại nhiều quốc gia trên thế giới. Ngành cũng đã nghiên cứu “Xây dựng hệ thống trí tuệ nhân tạo ứng dụng trong dự báo xoáy thuận nhiệt đới ở Biển Đông và ảnh hưởng đến Việt Nam hạn đến 3 ngày”.
Tiến sỹ Dư Đức Tiến cho biết bước đầu, kết quả nghiên cứu đang mở ra triển vọng nâng cao độ chính xác của dự báo bão. Đặc biệt, kết quả thử nghiệm các mô hình học máy sâu cũng đã ứng dụng tốt cho việc nhận dạng các khu vực có xoáy thuận nhiệt đới trên ảnh vệ tinh.
Tuy nhiên, ông Tiến cũng lưu ý rằng hiện vẫn còn nhiều sai số trong phân cấp lớp bão, nhất là thời điểm bão yếu và các quá trình chuyển cấp bão, thay đổi hình thái mẫu mây bão gây khó khăn cho mô hình trong việc nhận dạng.
Cũng theo ông Dư Đức Tiến, việc ứng dụng các phương pháp học máy tổ hợp bước đầu cho phép có được các sản phẩm dự báo cường độ bão có tính khách quan và độ tin cậy tốt ở thời hạn trước 24-48 giờ. Tuy nhiên, vấn đề quan trọng vẫn là bài toán dữ liệu. “Nếu có đủ thông tin cho học máy, kết quả sẽ càng đáng tin cậy hơn”, ông Tiến nói.
Đối với “Mô hình dự báo sự thay đổi cường độ đột ngột (RI) và quỹ đạo đột ngột (SD) của bão trên Biển Đông,” Tiến sỹ Vũ Văn Thăng - Viện Khoa học Khí tượng thủy văn và Biến đổi khí hậu, cho biết nghiên cứu này đã xác định ngưỡng thay đổi đột ngột cường độ của bão trên Biển Đông thông qua vận tốc gió cực đại ứng với các khoảng thời gian 12, 24, 36, 48 giờ và tương tự với sự thay đổi quỹ đạo đột ngột; từ đó sẽ xây dựng mô hình thống kê động lực dự báo RI, SD của bão nhằm chủ động hơn trong công tác dự báo./.
Sáng kiến Cảnh báo sớm cho tất cả của Liên hợp quốc đặt mục tiêu đến năm 2027, tất cả mọi người trên Trái đất sẽ đều được bảo vệ bởi hệ thống cảnh báo sớm về thời tiết. Thế giới phải đoàn kết lại và khẩn trương tăng cường hành động và đầu tư để hiện thực hóa mục tiêu này.
Theo báo cáo của WMO, ở giai đoạn giữa chặng đường của "Sáng kiến Cảnh báo sớm cho tất cả", đã có những tiến bộ đáng kể trong việc cứu sống, bảo vệ sinh kế và tăng cường khả năng chống chịu của cộng đồng. Trước những rủi ro về khí hậu ngày càng gia tăng, sáng kiến này trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.
Khi sáng kiến bước vào giai đoạn tiếp theo, các quan hệ đối tác được mở rộng nhằm đẩy nhanh tiến độ thực hiện.
Nhiều tổ chức quốc tế, quỹ khí hậu và ngân hàng phát triển đang tăng cường hỗ trợ cho công tác cảnh báo sớm. Các đối tác khu vực và các trung tâm chuyên môn đang được sử dụng để nâng cao hiệu quả và xây dựng năng lực bền vững.
Điểm cốt lõi của sáng kiến này là sự chủ động của mỗi quốc gia, với sự dẫn dắt của các chính phủ - đặc biệt là các Cơ quan Khí tượng và Thủy văn quốc gia (NMHSs) - đóng vai trò chủ đạo trong việc tăng cường khả năng chống chịu và thiết lập hệ thống cảnh báo sớm bền vững.
Hướng tới mục tiêu năm 2027, giai đoạn tiếp theo của "Sáng kiến Cảnh báo sớm cho tất cả" sẽ tập trung vào các hành động nhanh chóng, toàn diện và hiệu quả nhằm gia tăng tác động tích cực, bằng cách: phát huy từ các bài học kinh nghiệm và các công cụ đã phát triển để đẩy nhanh và cải thiện việc triển khai; mở rộng hỗ trợ tới nhiều quốc gia hơn, vượt ra ngoài 30 quốc gia trọng điểm ban đầu; tăng cường hợp tác với các nhà tài trợ song phương, đa phương, ngân hàng phát triển và các quỹ khí hậu để thúc đẩy nguồn lực và sự hợp tác; nâng cao năng lực khu vực thông qua hợp tác với các trung tâm chuyên môn và đối tác khu vực, đảm bảo tác động bền vững, thúc đẩy quyền sở hữu quốc gia bằng cách đưa các quốc gia đi đầu trong việc thực hiện và đảm bảo tính bền vững lâu dài.
