Trên một nghĩa nào đó, ý thức dân tộc là ý thức về cộng đồng của mình, mà mình luôn luôn thuộc về cộng đồng đó. Cá nhân phải có trách nhiệm và nghĩa vụ bảo vệ cộng đồng dân tộc của mình để nó tồn tại và không bị tan biến vào cộng đồng dân tộc khác… và ở tầm rộng lớn hơn thì ý thức dân tộc là tinh thần đề cao những đặc điểm, những giá trị cốt lõi của dân tộc mình nhằm giữ gìn, vận dụng và phát triển những đặc điểm, những giá trị đó để bảo đảm toàn vẹn lãnh thổ, nền độc lập, tự chủ, và sự phát triển trường tồn của dân tộc, và từ nội hàm này có thể thống nhất nhận thức rằng ý thức dân tộc là ý thức quốc gia (dân tộc).
Chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc (quốc gia dân tộc) giữ vị trí chuẩn mực cao nhất của đạo lý và đứng đầu trong bậc thang giá trị văn hóa tinh thần của dân tộc Việt Nam. Đây còn là đặc trưng tiêu biểu về nhân cách của con người Việt Nam, là động lực nội sinh to lớn, tạo nên sức mạnh vô địch của dân tộc, góp phần gắn kết cộng đồng, giữ vững độc lập chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, giữ vững ổn định chính trị - xã hội, và thúc đẩy đất nước phát triển.
Giữa chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc có mối quan hệ hữu cơ với nhau. Chủ nghĩa yêu nước là biểu hiện của sự tự ý thức dân tộc dưới dạng hệ thống quan điểm, tư tưởng, lý luận và hệ giá trị của dân tộc. Đó là ý thức hệ dân tộc hoặc chủ nghĩa dân tộc - yêu nước.
Hàng ngàn năm lịch sử đã chứng minh sức mạnh to lớn của chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc của người Việt Nam, giúp dân tộc ta vượt qua mọi khó khăn thách thức, giành những thành tựu vẻ vang trong công cuộc dựng nước và giữ nước… Đặc biệt trong hơn 85 năm qua, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đã huy động sức mạnh của toàn dân tộc, vượt qua mọi khó khăn, giành được những thành tựu to lớn có ý nghĩa lịch sử.
Đất nước ra khỏi tình trạng kém phát triển, bộ mặt của đất nước và đời sống của nhân dân có nhiều thay đổi; sức mạnh về mọi mặt được tăng cường, độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ và chế độ xã hội chủ nghĩa được giữ vững, vị thế và uy tín của Việt Nam trên trường quốc tế được nâng cao, tạo tiền đề để nước ta tiếp tục phát triển mạnh mẽ hơn trong giai đoạn mới.
Những thành tựu vĩ đại có ý nghĩa lịch sử là điều đã được khẳng định; tuy nhiên, nước ta vẫn còn không ít khó khăn, thách thức, trong đó có những vấn đề gay gắt, bức xúc… đó là, nguy cơ tụt hậu xa hơn về kinh tế so với nhiều nước trong khu vực và trên thế giới vẫn còn tồn tại*. Tình trạng suy thoái về tư tưởng, chính trị, đạo đức, lối sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên, tệ quan liêu, tham nhũng, lãng phí còn nghiêm trọng. Những biểu hiện xa rời mục tiêu của chủ nghĩa xã hội, “tự chuyển hóa”, “tự diễn biến” có những diễn biến phức tạp.
Chủ nghĩa đế quốc và các thế lực thù địch đã và đang câu kết với nhau tiếp tục thực hiện chiến lược “diễn biến hòa bình”, gây bạo loạn, lật đổ, sử dụng các chiêu bài “dân chủ”, “nhân quyền”… chia rẽ dân tộc, tôn giáo, vu cáo xuyên tạc, bóp méo tình hình, kích động bạo lực hòng làm thay đổi chế độ chính trị ở nước ta. Đặc biệt, thời gian gần đây những hành động nguy hiểm mà phía Trung Quốc gây ra trên biển Đông đã trở thành thách thức lớn đối với chủ quyền quốc gia dân tộc của Việt Nam và môi trường hợp tác khu vực…
Tranh thủ thời cơ, khắc phục khó khăn, thách thức, trong điều kiện hiện nay cần nhận thức đúng và đầy đủ tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh: Tinh thần yêu nước cũng như các thứ của quý. Có khi được trưng bày trong tủ kính, trong bình pha lê, rõ ràng dễ thấy. Nhưng cũng có khi cất giấu kín đáo trong rương, trong hòm. Bổn phận của chúng ta là làm cho những của quý kín đáo ấy đều được đưa ra trưng bày.
Nghĩa là phải ra sức giải thích, tuyên truyền, tổ chức, lãnh đạo, làm cho tinh thần yêu nước của tất cả mọi người đều được thực hành vào công việc yêu nước, công cuộc kháng chiến… Điều đó, đòi hỏi các tổ chức trong cả hệ thống chính trị cần nâng cao nhận thức với những kế hoạch cụ thể và thường xuyên để khơi dậy và phát huy tinh thần yêu nước nồng nàn của dân tộc nhằm tạo nên sức mạnh tổng hợp của cả dân tộc, vượt qua khó khăn, thách thức phấn đấu vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.
Trên tinh thần đó, văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI (2011) của Đảng Cộng sản Việt Nam nhấn mạnh: “Tăng cường tuyên truyền, giáo dục tinh thần yêu nước, ý thức dân tộc, trách nhiệm và nghĩa vụ bảo vệ chủ quyền, lợi ích quốc gia…”[1]. Đó sẽ là động lực tinh thần to lớn cổ vũ toàn dân tộc, đồng tâm nhất trí, tận dụng thời cơ, vượt qua thách thức, đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, quyết tâm thực hiện thắng lợi hai nhiệm vụ chiến lược: Xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Tuyên truyền, giáo dục chủ nghĩa yêu nước, ý thức dân tộc nhằm làm cho mỗi người nhận thức sâu sắc, nâng cao lòng tự hào dân tộc mà nội dung bao trùm là tự hào về đất nước Việt Nam, về những trang sử vàng chói lọi của dân tộc qua hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước; tự hào về Đảng và Bác Hồ đã lãnh đạo nhân dân ta vượt qua khó khăn giành được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử trong hơn 85 năm qua, mở ra thời đại phát triển rực rỡ nhất của dân tộc Việt Nam, đất nước từ chỗ chưa có tên trên bản đồ thế giới (từ khi thực dân Pháp xâm lược), đến nay đã sánh vai cùng với các cường quốc năm châu trong thế giới hiện đại.
Chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc Việt Nam có nội dung rộng lớn và phong phú, trong điều kiện hiện nay, điều quan trọng là làm sao khơi dậy và phát huy lòng tự hào dân tộc để xây dựng nước Việt Nam hòa bình, hợp tác và phát triển, vững bước đi lên chủ nghĩa xã hội, góp phần tích cực vào cuộc đấu tranh chung của nhân dân thế giới vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội; là khơi dậy ý chí tự lực, tự cường, vươn lên thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu… để phát huy chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc (qua công tác tuyền truyền, giáo dục), cần hướng vào những nội dung sau:
- Thứ nhất, cụ thể hóa các cách thức biểu hiện chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc để mỗi người dễ hiểu, dễ tiếp thu và chuyển hóa thành hành động cách mạng.
Chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc Việt Nam là sự kết tinh và kế thừa của lịch sử dựng nước, giữ nước và được phát huy đúng lúc, đúng chỗ vì mục đích cao đẹp là xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, phát triển đất nước. Hiện nay, chúng ta đang trong thời kỳ đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa; với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, và hội nhập quốc tế… tất cả những vấn đề trên đều có hai mặt: thời cơ và thách thức.
Nhưng, để đạt mục tiêu cao đẹp mà Đảng và nhân dân ta đã xác định là xây dựng một xã hội dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, thì phải cụ thể hóa chủ nghĩa yêu nước thông qua phong trào “Thi đua ái quốc”, bởi thi đua là một cách thể hiện lòng yêu nước một cách thiết thực và tích cực nhất, như lời Hồ Chủ Tịch đã nói: Thi đua là yêu nước - yêu nước phải thi đua. Thi đua là là sự thể hiện lòng yêu nước và vì thế nên hướng vào các phong trào cụ thể* như cuộc vận động “Xóa đói giảm nghèo”, “Vì Trường Sa thân yêu”, “Dạy tốt, học tốt”, “Toàn dân xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở”; “Lao động giỏi, lao động sáng tạo”, cuộc vận động “Ngày vì người nghèo”…
Với những phong trào như vậy, dù ở cương vị nào mỗi người cũng đều phải nỗ lực để thực hiện tốt việc làm của mình, thực hiện tốt trách nhiệm và nghĩa vụ của công dân, góp phần đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu, từng bước vươn lên theo kịp các nước trong khu vực và trên thế giới.
Cùng với chủ nghĩa yêu nước, được thể hiện qua các phong trào thi đua, các cuộc vận động… thì ý thức dân tộc trong điều kiện hiện nay đó là tinh thần dám nghĩ, dám làm, sáng tạo trong lao động và học tập; tinh thần vươn lên, khắc phục khó khăn, tạo công ăn việc làm, làm giàu chính đáng cho mình và cho xã hội; là tinh thần đấu tranh với cái sai, cái xấu, đấu tranh với những vấn đề xã hội bức xúc hiện nay như quan liêu, tham nhũng, lãng phí. Ý thức dân tộc còn ở chỗ là giữ gìn và phát huy những đặc điểm, giá trị truyền thống tốt đẹp dân tộc (cũng như của từng tộc người) nhằm bảo đảm toàn vẹn lãnh thổ, nền độc lập, tự chủ và sự phát triển trường tồn của dân tộc.
- Thứ hai, tích cực tuyên truyền, giáo dục chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc trong quần chúng nhân dân.
Tuyên truyền, giáo dục để nhận thức đúng rằng trong xã hội có giai cấp thì chủ nghĩa yêu nước cũng có tính giai cấp, và chủ nghĩa yêu nước cũng biến đổi cùng với sự biến đổi bản chất giai cấp của xã hội[2]. Những người yêu nước chân chính là những con người đã và đang bảo vệ lợi ích của Tổ quốc, đấu tranh cho nền độc lập của Tổ quốc. Bởi vì, mất độc lập thì họ bị áp bức không chỉ những kẻ bóc lột trong nước, mà cả những kẻ bóc lột nước ngoài. Lòng khát khao thoát khỏi sự bóc lột, có được Tổ quốc của riêng mình – đó là nét quan trọng của những người yêu nước trong điều kiện xã hội có giai cấp đối kháng.
Việt Nam là nước có truyền thống nồng nàn yêu nước được hình thành trong cuộc đấu tranh dài của nhiều thế kỷ chống bọn nô dịch ngoại bang. Cách mạng và chủ nghĩa xã hội đã đem lại cho người dân Việt Nam Tổ quốc thật sự, tự do chân chính, đó là lý do vì sao lòng yêu nước hòa quyện một cách hữu cơ với lòng yêu chế độ xã hội chủ nghĩa.
Trong tuyên truyền, giáo dục chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc cũng cần chú ý nhằm tránh tư tưởng tự ti hay bi quan của một số người, về một số mặt mà chúng ta chưa làm được, từ đó, so sánh và trách móc… thái độ đó chỉ có thể dẫn đến hạ thấp chúng ta và làm suy yếu khả năng phát triển đất nước. Chúng ta không phủ nhận sai lầm, khuyết điểm, những sai lầm, khuyết điểm ấy có cả nguyên nhân khách quan lẫn chủ quan… Nhưng cũng cần hiểu rằng, để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa trong điều kiện quốc tế hiện nay, chúng ta không chỉ cần có thời gian, mà còn cần cả mồ hôi, nước mắt và bằng cả sự hy sinh xương máu nữa.
Trong công tác tuyên truyền, giáo dục chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc cần đổi mới, lựa chọn, kết hợp và vận dụng sáng tạo các phương thức và hình thức tuyên truyền, giáo dục. Điều cần quan tâm nhất là sự kết hợp giữa tuyên truyền, giáo dục với đẩy mạnh các phong trào thi đua yêu nước trong các tầng lớp nhân dân, đây là điều kiện để chuyển chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc thành hành động cụ thể của mỗi người.
- Thứ ba, bảo đảm “môi trường” để mỗi công dân thể hiện lòng yêu nước và ý thức dân tộc.
Không nên biến chủ nghĩa yêu nước và ý thức dân tộc thành những khẩu hiệu để hô hào, kêu gọi chung chung, mà nó phải được thực hiện trong những điều kiện cụ thể, với những con người cụ thể. Do đó, Đảng và nhà nước phải bảo đảm những điều kiện để mỗi công dân thực hiện tinh thần yêu nước và ý thức dân tộc của bản thân mình. Bởi, ngoài sự tự giác thông qua công tác tuyên truyền, giáo dục, thì luật pháp, cơ chế, môi trường, các tổ chức hội, đoàn thể là vô cùng quan trọng.
Các giải pháp đồng bộ, phối hợp được mọi nguồn lực, mọi tiềm năng của xã hội tạo thành một cơ chế chung thống nhất; sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội; việc tôn vinh những gương người tốt việc tốt; việc phê phán những biểu hiện của bệnh vô cảm, hay những tiêu cực đã và đang phát sinh… chính là “môi trường” để qua đó mỗi công dân “tự ngắm” lại mình, chỉnh sửa mình bằng những việc làm ngày càng cụ thể hơn, thiết thực hơn./.
Tài liệu trích dẫn
* Ngày nay những nước lạc hậu về kinh tế đứng trước hai khả năng: nếu biết tranh thủ thời cơ, có đường lối và chiến lược phát triển đúng, thông minh, sáng tạo thì hoàn toàn có thể vươn lên, đi nhanh, sớm khắc phục tình trạng kém phát triển, sớm tiến kịp các nước đi trước. Nhưng, khả năng xấu có thể xảy ra nếu thiếu đi những nhân tố chủ quan vừa nêu khiến đất nước không thoát khỏi tình trạng nghèo nàn, mà nguy cơ tụt hậu ngày càng xa hơn nữa…
[1] Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb CTQG-ST 2011, trang 234
* Những phong trào thi đua này hiện nay đang triển khai trên phạm vi cả nước và đã thu được nhiều kết quả đáng phấn khởi.
[2] Lịch sử nước ta và thế giới cũng đã ghi nhận điều này: Lời Hịch đầy nhiệt huyết của Trần Hưng Đạo với các tướng sĩ: Mất nước thì chẳng những thái ấp của ta không còn mà bổng lộc các người cũng về tay kẻ khác… Trong chiến tranh thế giới thứ hai, để chống lại phát xít Đức, ở phương Tây có Đờ Gôn, đại biểu cho giai cấp tư sản Pháp đã liên minh với những người cộng sản Pháp để kháng chiến đánh đuổi kẻ thù chung là quân xâm lược Hít Le; để chống lại phát xít Nhật ở phương Đông, Tưởng Giới Thạch, đại biểu cho giai cấp tư sản Trung Quốc đã bắt tay với những người cộng sản Trung Quốc – đại biểu cho giai cấp công nhân Trung Quốc; nhưng sau khi nước Trung Hoa đuổi được quân xâm lược và giành lại độc lập thì quân Tưởng lại tấn công vào các khu căn cứ của Đảng Cộng sản Trung Quốc… (Trích từ: Trang Thông tin điện tử Trường Chính trị Nghệ An…)
