Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên (1563-1635) không những trọng dụng ông mà còn tôn ông làm quân sư, tức là thầy mình. Họ Đào có công rất lớn phò trợ Chúa Nguyễn mở nước an dân, không có việc gì là không giỏi, là đệ nhất công thần khai quốc của nhà Nguyễn, sau này được vua Gia Long thờ trong Thái Miếu.
Cần biết, Chúa Sãi không chỉ biết trọng dụng nhân tài, bản thân ông cũng là một bậc hiền tài vượt trội hiếm thấy trong lịch sử dân tộc. Christoforo Borri, một giáo sĩ Dòng Tên người Ý đến sống ở nước ta vào thời đó đã nhận xét: “Chúa Đàng Trong không đóng cửa trước một quốc gia nào, ngài để cho tự do và mở cửa cho tất cả người ngoại quốc, người Hà Lan cũng tới như những người khác, cùng với tàu chở rất nhiều hàng hóa của họ”.
Đọc sử Tàu ta thấy Lưu Bang tầm nhìn không xa ngoài ngàn dặm như Trương Lương, cầm quân không bằng Hàn Tín, nội trị thua xa Tiêu Hà, Trần Bình, nhưng đã làm nên đại nghiệp của nhà Hán vì dùng được những nhân tài đó. Bởi vậy mà sau khi đại công cáo thành, Trương Lương phải từ bỏ quan trường để giữ thân, Hàn Tín chủ quan nên bị sát hại, còn Tiêu Hà, Trần Bình phải vô cùng khôn khéo mới bảo toàn được tánh mạng. Nhưng Chúa Sãi không như vậy.
Ông để lại nhiều di sản đồ sộ cho dân tộc, trong đó có 3 di sản bất diệt mà hễ ai là người Việt Nam đều không được phép quên: Đem Sài Gòn và đặt nền móng để đem Nam bộ về cho Tổ Quốc một cách hòa bình, xác lập và thực thi chủ quyền đối với Hoàng Sa - Trường Sa (cùng các quần đảo khác trên biển Đông) và đặt nền móng đầu tiên cho một nền kinh tế thị trường. Ông trọng dụng nhân tài nhưng không uy hiếp họ và có nhiều bằng chứng ông có tầm nhìn xa hơn các công thần phò trợ ông.
Tương truyền rằng, có một điều Đào Duy Từ không tán thành với Chúa Sãi mà vẫn canh cánh nhiều năm không tiện nói. Đó là việc Chúa Sãi cho tàu buôn nước ngoài tự do đi lại và tỏ ra vô cùng trọng thị các thương nhân (đến mức gả con gái cho một nhà buôn Nhật Bản). Đến cuối đời, họ Đào đã đem tâm sự đó nói ra với Chúa. Chúa Sãi không trả lời ông mà đưa cho ông xem bảng cân đối ngân sách quốc gia. Nhìn thấy phần lớn ngân sách là từ các khoản thuế thu từ các tàu buôn đó, Đào Duy Từ ngửa mặt lên trời than: “Tầm nhìn của ta không bằng Chúa Sãi”. Và Đào Duy Từ là một nhân tài may mắn có được hạnh phúc.
Lịch sử có những bài học mà những người quản lý quốc gia nên chiêm nghiệm. Nhân tài là những người vượt ra ngoài các khuôn khổ phép tắc. Một xã hội bị câu thúc trong giáo điều, xã hội đó không có đất nuôi dưỡng nhân tài. Hầu hết các vị tiến sĩ được khắc bia trong Văn Miếu rất ít người vang danh trong lịch sử, họ có phải là nhân tài hay không là điều rất khó nói, nhưng đó là một câu chuyện dài.
Những nhân tài như Đào Duy Từ không rơi vào bi kịch như Hàn Tín bên Tàu hay Nguyễn Trãi bên ta là do họ hạnh phúc được bầu bạn với những minh quân, minh chúa có tầm nhìn xa hơn họ như Nguyễn Phúc Nguyên. Và trong thời đại ngày nay, hơn bao giờ hết, chỉ có những nhân tài mới trọng dụng được nhân tài./.
