Hơn 300 năm đãi hến bên dòng sông La
Thôn Bến Hến (xã Đức Minh, tỉnh Hà Tĩnh) được biết đến với làng nghề cào hến trên sông La. Đến Bến Hến, vào mùa hến, từ sáng sớm, một khúc sông La tại thôn như chìm trong mờ ảo bởi những làn khói từ các căn bếp của các hộ dân đang chế biến hến ngay trên bờ sông tỏa khói bốc ra.
Dọc theo bờ sông La bên những bếp lửa đỏ rực, người dân địa phương tất bật để chế biến hến. Nếu đặt chân vào Bến Hến, một mùi thơm ngon ngọt của hến lan tỏa khắp cả một vùng quê.
Bà Nguyễn Thị Thủy (50 tuổi, ở thôn Bến Hến), một hộ nấu hến chia sẻ: Từ nhỏ tôi đã thấy bố mẹ làm hến này rồi, lớn lên tôi làm cùng bố mẹ và duy trì nghề làm hến cho đến nay. Nghề này bố mẹ chúng tôi cũng được truyền lại từ đời ông bà, chỉ biết là có lâu lắm rồi.
Vừa nhanh tay đãi hến, bà Nguyễn Thị Hoa, thôn Bến Hến vừa cho biết: Vào mùa hến, cứ đều đặn hàng ngày, khoảng 17 - 18 giờ, chồng tôi chèo thuyền gỗ, dùng cào sắt hoặc lặn bắt hến tại các con sông La ở địa bàn Hà Tĩnh này, cũng có lúc sang cả Nghệ An để đánh bắt. Đến 6 giờ sáng hôm sau thì về, lúc nhiều thì được cả tấn, ít cũng được trên dưới 1 tạ.
Theo người làm hến nơi đây, luộc hến cần kỹ thuật, khi đỏ lửa và đặt chảo gang lên bếp, cần bỏ vào chảo hai hoặc ba gáo nước máy sạch, tiếp đó đổ rổ hến 10 - 15kg vào. Lúc nước sôi, bọt trắng sủi lên, người nấu phải dùng muỗng gỗ cỡ lớn đảo đi đảo lại cho đều rồi vớt ra thúng tre đặt bên cạnh. Khi luộc hến không đổ nhiều nước. Nếu đổ nhiều nước dùng sẽ bị nhạt. Bếp đỏ lửa đều, nếu lửa nhỏ hoặc tắt giữa chừng, hến sẽ không mở miệng và không thể tách ruột.
Một chảo hến nấu khoảng 20 - 30 phút. Nước luộc hến nguyên chất cũng được chắt ra, đổ vào xô nhựa để làm nước dùng. Nước dùng thường được bán kèm với hến.
Hến chủ yếu được khai thác xung quanh khu vực sông La, đoạn chảy qua huyện Đức Thọ (cũ). Đàn ông chịu trách nhiệm đi cào hến, còn phụ nữ đảm nhận việc nấu hến, chao hến, đưa đi chợ bán. Mỗi người một công việc, không ai nhủ ai, nhưng họ phối hợp rất nhịp nhàng để cho ra đời những mẻ hến thơm ngon đến với thực khách.
Sau khi thuyền đi cào hến về, hến được đổ vào thúng tre đem ngâm dưới sông La để hến nhả hết cặn bẩn, sau đó đưa hến vào lán luộc.
Nghề làm hến ở thôn Bến Hến, xã Đức Minh được duy trì quanh năm, chính vụ nhất là tháng 2 - 8 hằng năm, khi dòng nước sông ổn định. Còn mùa lũ từ tháng 9 - 11 người dân khai thác ít hơn hoặc tạm nghỉ để đảm bảo an toàn.
Nhiều hộ dân, có thuyền to khai thác được nhiều hến thì ngoài nhân lực trong gia đình còn phải thuê thêm người nấu, đãi hến để kịp cung ứng cho khách hàng. Thông thường, những căn bếp sẽ đỏ lửa lúc 2 - 3 giờ sáng để kịp cung ứng cho các khách hàng đưa đi các chợ xa bán. Còn lại tùy theo nhu cầu và số lượng của khách hàng mà mỗi gia đình nấu hến vào thời gian phù hợp.
Ngày xưa, dụng cụ cào hến được làm bằng cào tre, chiều dài tùy vào độ sâu của sông, có cào dài hơn 5m. Nay kinh tế khá giả hơn, nhiều gia đình đã đầu tư thuyền máy với vợt sắt và lưới dù để đi cào hến. Trung bình một chuyến đi sông, mỗi thuyền vớt được vài trăm kilogam hến.
Mang lại thu nhập khá cho người dân
Hến có thể chế biến nhiều món như cháo hến, canh hến, xào hến với giá đỗ... Điều đáng nói, khách hàng rất ưa chuộng hến vì là sản phẩm sạch, được làm thủ công hoàn toàn và sống trong môi trường tự nhiên. Nếu ngày xưa hến là món ăn dân dã của người dân thì giờ đã được nâng tầm lên đặc sản vào những nhà hàng khách sạn sang trọng. Do đó, lượng hến tiêu thụ ngày càng nhiều hơn, giá cả cũng cao hơn.
Trước kia, hến khai thác xong chủ yếu được đem đi bán ở chợ Hôm (Đức Thọ) và được một số thương lái thu mua để bán tại một số chợ lân cận. Nhưng ngày nay, hến sông La không chỉ tiêu thụ ở Hà Tĩnh mà còn đi khắp các tỉnh thành khác trong cả nước, thậm chí được đưa đi nước ngoài.
Những người dân nơi đây khẳng định, nghề làm hến trên sông La không chỉ là làng nghề truyền thống, nét đẹp của quê hương mà còn góp phần qua trọng trong phát triển kinh tế xã hội.Theo người dân nơi đây, hến được giá nhất vào mùa hè, loại hến to trung bình bán được 150 ngàn đồng/kg, hến nhỏ khoảng 40 ngàn đồng/kg, có thời điểm được bán với giá 170 ngàn đồng/kg.
Thông thường, sau một ngày lênh đênh dọc con sông, mỗi thuyền thu được khoảng 7 tạ hến sống, về nấu thu được 50 - 70kg ruột. Trừ chi phí, mỗi ngày mỗi gia đình có thể thu được gần 10 triệu đồng. Ngoài bán ruột hến, vỏ hến và nước hến cũng được tận dụng để tăng thêm thu nhập. Theo đó, nước hến dùng để nấu canh còn vỏ được gom lại nung thành vôi bón ruộng hoặc có thể xay nhỏ làm thức ăn cho gà, vịt.
Để phát triển làng nghề, các bếp lò tại vực chế biến hến tại thôn Bến Hến của người dân làm nghề hến đã được quy hoạch xây dựng lại gọn gàng, thiết kế thống nhất theo một mẫu. Mỗi lán trại đều được dựng bằng các cọc gỗ, mái lợp tôn, xung quanh quây tấm lợp xi măng, lán rộng 3 - 5m2. Khu vực chế biến hến của người dân thôn Bến Hến dài khoảng 400m, chạy dọc bên bờ sông La.
Điều này không chỉ tạo nên sự thông thoáng sạch sẽ cho khu vực bờ sông mà còn tạo thuận lợi cho người dân trong hoạt động khai thác chế biến hến.
Ông Đoàn Chiến, một hộ dân gắn bó với nghề khai thác chế biến hến gần 20 năm phấn khởi cho biết: Bây giờ đường sá được cải tạo lại, mọi giao thương, vận chuyển đều thuận tiện hơn. Các khu vực sản xuất chế biến hến đều gọn gàng, ngăn nắp, văn minh hơn nhiều, tạo điều kiện thuận lợi cho người chế biến cũng như nhiều du khách đến tham quan trải nghiệm.
Trong lán có bếp xây, đặt nồi gang chuyên dụng cỡ lớn để chế biến hến. Phía trên bố trí giàn gỗ đặt củi cùng các dụng cụ như rổ, thúng, mẹt, rá tre...
Nghề làm hến tuy vất vả nhưng khá ổn định, hơn 10 năm trở lại đây mang lại thu nhập khá cho bà con thôn Bến Hến, nếu trúng mùa, nhiều gia đình thu về hàng trăm triệu đồng mỗi năm.
Ông Phan Tuấn Anh - Phó Trưởng phòng Kinh tế xã Đức Minh cho biết: Để gìn giữ và phát triển nghề truyền thống cũng như nâng cao thu nhập cho người dân, thời gian qua chính quyền địa phương đã thành lập tổ hợp tác hỗ trợ nguồn vốn đóng thuyền, sắm sửa máy móc để người dân yên tâm làm nghề cào hến, sơ chế con hến. Để góp phần gìn giữ, phát triển nghề truyền thống gắn với hoạt động du lịch trải nghiệm, chính quyền địa phương đang từng bước chỉnh trang, quy hoạch lại làng nghề nhằm góp phần tạo sinh kế bền vững, nâng cao thu nhập cho người dân.
Hiện nay, hơn 70 hộ dân trong làng vẫn duy trì nghề đánh bắt, sơ chế và chế biến hến theo phương thức truyền thống. Mỗi ngày, những căn bếp nhỏ nằm dọc bờ sông lại bốc khói nghi ngút, lan tỏa mùi thơm đặc trưng của hến tươi. Sản phẩm hến sông La ngày ngày vẫn đến với người tiêu dùng.
