Theo số liệu thống kê của Ngân hàng Thế giới (WB), thu nhập bình quân đầu người (GNI/đầu người) của Việt Nam năm 2021 ước đạt 3.590 USD. Với mức thu nhập này, Việt Nam đang tiến sát đến ngưỡng khởi đầu của nhóm các nước thu nhập trung bình cao (theo phân loại của WB).
Tuy nhiên, kinh nghiệm thế giới cho thấy, đa số các quốc gia khi chạm đến ngưỡng này thì tốc độ tăng trưởng chậm dần, nhiều bất ổn kinh tế xuất hiện mang tính cơ cấu rất khó giải quyết dứt điểm, trong khi lại phải đối mặt với nhiều vấn đề về già hoá dân số, an sinh xã hội, suy thoái môi trường, cạn kiệt tài nguyên… Hệ quả là chỉ rất ít các quốc gia vượt qua được bẫy thu nhập trung bình để trở thành nước phát triển, có thu nhập cao.
Nỗ lực cải cách, phát triển nền kinh tế thị trường từ năm 1986 tới nay đã đưa Việt Nam từ quốc gia kém phát triển thành quốc gia có quy mô GDP nằm trong nhóm 30 nền kinh tế lớn nhất thế giới. Đây là thời điểm quan trọng để Việt Nam xem xét, đánh giá thể chế kinh tế thị trường của mình nhằm chuẩn bị tốt cho giai đoạn thuộc nhóm thu nhập trung bình cao.
Chia sẻ về vấn đề này, GS.TS. Phạm Hồng Chương, Hiệu trưởng Đại học Kinh tế Quốc dân cho biết, sau hơn 30 năm đổi mới, đến nay, Việt Nam cơ bản đã là một nền kinh tế thị trường hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu. Việt Nam đã liên tục xây dựng và điều chỉnh hệ thống pháp luật của mình để phù hợp với các hiệp định thương mại tự do mà Việt Nam đã ký kết.
Một loạt các bộ luật đã được điều chỉnh theo hướng tạo điều kiện thuận lợi cho người dân và doanh nghiệp đầu tư và kinh doanh. Trong đó phải kể đến là Luật doanh nghiệp và Luật đầu tư. Kể từ năm 2014, Chính phủ hàng năm đều ban hành nghị quyết 19, sau này đổi thành Nghị quyết 02, để đưa ra những nhiệm vụ, giải pháp nhằm cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia của Việt Nam.
Tuy nhiên, theo GS.TS. Phạm Hồng Chương: Đây cũng là thời điểm quan trọng để Việt Nam xem xét, đánh giá thể chế kinh tế thị trường của mình nhằm chuẩn bị tốt cho giai đoạn thuộc nhóm thu nhập trung bình cao; đặc biệt trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu đang gặp nhiều bất ổn.
Bởi trên thực tế, sự vận hành của nền kinh tế thị trường tại Việt Nam hiện đang bộc lộ nhiều điểm hạn chế. Nhà nước còn chi phối khá nhiều vào cơ chế giá thị trường (trong các lĩnh vực như xăng dầu, điện, hàng không, y tế… gây ra những bất cập nghiêm trọng.
Điển hình là tình trạng thiếu hụt xăng dầu hay hàng loạt doanh nghiệp quốc doanh như Hãng hàng không quốc gia Việt Nam, Tập đoàn Điện lực… liên tục báo lỗ nặng. Các bệnh viện công rơi vào tình trạng thu không đủ chi, thiếu hụt thuốc và trang thiết bị y tế… Bên cạnh đó, nhiều loại thị trường hiện đại như các thị trường ngoại hối, vàng phái sinh, hàng hoá phái sinh... chưa được hình thành hay còn hạn chế người dân tham gia.
GS.TS. Phạm Hồng Chương cho rằng, nguyên nhân cơ bản vẫn là do thể chế. Khu vực Doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) vẫn còn lớn, trong khi tiến độ cổ phần hoá các DNNN trong những năm vừa qua bị chững lại. Hệ thống các văn bản pháp luật vẫn còn chồng chéo, khiến cho việc kinh doanh luôn có nguy cơ vi phạm pháp luật. Bản thân các cán bộ nhà nước cũng gặp nguy cơ vi phạm pháp luật nếu hiểu sai các quy định, dẫn đến hiện tượng chậm trễ trong việc xử lý các thủ tục hành chính, gây khó khăn cho doanh nghiệp.
Vì vậy, trong bối cảnh Việt Nam chuẩn bị gia nhập nhóm các nước có thu nhập trung bình cao và với mục tiêu đến năm 2045 trở thành nước phát triển, có thu nhập cao, việc cần phải tiếp tục đổi mới thể chế kinh tế trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết”- GS.TS. Phạm Hồng Chương nhấn mạnh.
Để có thể vượt qua bẫy thu nhập trung bình để trở thành nước có mức thu nhập trung bình cao, theo TS. Fred McMahon, Trưởng nhóm nghiên cứu về tự do kinh tế tại Viện Fraser, Canada cho biết, Việt Nam có thể sẽ cần lưu tâm đến những điển hình tốt tại khu vực châu Á là Hàn Quốc, Singapore… Bên cạnh đó, sau hơn 30 năm đổi mới, cho đến nay Việt Nam cơ bản đã là một nền kinh tế thị trường hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu, mặc dù còn nhiều việc cần làm và phải làm.
Tuy nhiên, Tiến sỹ Fred McMahon cũng cho rằng Việt Nam có lợi thế khi vẫn là một quốc gia tương đối nghèo. Bởi việc này sẽ Việt Nam sẽ dễ dàng bắt kịp các nền kinh tế phát triển, nhờ thúc đẩy các cải tiến và cơ chế mới với chi phí thấp, tiền công thấp mà vẫn thu hút được đầu tư.
Ngoài ra, “đòn bẩy” cho hạ tầng kinh tế sẽ giúp nâng cao thu nhập đầu người, tăng năng suất và tăng trưởng kinh tế Việt Nam. Trong 10 năm qua, kinh tế Việt Nam tăng trưởng mạnh mẽ với mức trung bình 6%, trong khi các quốc gia giàu hơn sẽ tăng trưởng chậm lại. Các nền kinh tế khác trong khu vực (như Indonesia, Malaysia, Philippines, Thái Lan) tuy bắt kịp tốc độ tăng trưởng của Việt Nam nhưng đang "mờ nhạt" dần khi không thể cải thiện tự do kinh tế.
Đồng thời, Tiến sỹ Fred McMahon nhấn mạnh, tự do kinh tế sẽ tạo động lực vượt bẫy thu nhập trung bình, do đó chính sách kinh tế cần trở nên cạnh tranh hơn để Việt Nam duy trì tốc độ tăng trưởng nhanh và trở nên giàu có hơn.
