Thời gian qua, du lịch cộng đồng ở nước ta đã thể hiện được vai trò quan trọng trong sự phát triển của ngành du lịch, huy động được sự tham gia của nhiều bên liên quan. Nhiều sản phẩm du lịch cộng đồng đang được khai thác, như du lịch trải nghiệm các hoạt động văn hóa và trải nghiệm cuộc sống của người dân tại địa phương, du lịch làng nghề, du lịch nghỉ dưỡng tại cộng đồng...
Theo thống kê sơ bộ của ngành Nông nghiệp, hết năm 2022, cả nước có khoảng hơn 18.000 HTX nông nghiệp. Đây là "bà đỡ" cho phát triển du lịch nông nghiệp, du lịch cộng đồng và du lịch sinh thái, du lịch lễ hội, du lịch làng nghề, du lịch nghỉ dưỡng...
Đáng chú ý, khi phát triển các mô hình HTX du lịch không chỉ khai thác được lợi thế của các địa phương, mà còn tạo thêm việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân nông thôn, giải quyết được bài toán người dân làm việc theo mùa vụ, thu nhập bấp bênh.
Nhiều mô hình dịch vụ du lịch HTX đã được triển khai thành công tại các vùng nông thôn và miền núi ở các tỉnh như Quảng Nam, Lào Cai, Hòa Bình, Hà Giang, với các chương trình du lịch miệt vườn, chợ nổi, cù lao ở Cần Thơ, Vĩnh Long, Tiền Giang; văn hóa đàn ca tài tử ở Bạc Liêu; văn hóa Khmer ở Sóc Trăng, Trà Vinh.
Bên cạnh đó, các chương trình du lịch nông nghiệp như “Trải nghiệm một ngày làm nông dân” hay “Trải nghiệm mùa nước nổi của ngư dân vùng Đồng Tháp Mười” cũng thu hút đông đảo du khách.
Tại Bình Thuận, những năm gần đây, mô hình HTX kết hợp du lịch phát triển mạnh mẽ và đã có những tác động tích cực đối với sản xuất nông nghiệp cũng như phát triển kinh tế nông thôn và hộ gia đình, từ đó tăng sự đa dạng trong sinh kế và thu nhập cho các thành viên HTX. Nhiều mô hình này đã chứng tỏ được hiệu quả rõ rệt, vì vậy, cần có sự hỗ trợ đầu tư để mở rộng và phát triển thêm.
Theo TS. Bùi Lan Hương - chuyên gia trong lĩnh vực du lịch nông thôn, tại các quốc gia có ngành du lịch cộng đồng phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan (Trung Quốc)…, việc gìn giữ các giá trị văn hoá nguyên bản và điều kiện sẵn có của địa phương luôn được đặt lên hàng đầu.
Anh Giàng A Tùng, Giám đốc HTX du lịch cộng đồng Sa Pa Sha (Lào Cai) cũng chia sẻ một thực trạng: Hiện nay, nhiều người từ nơi khác lên Sa Pa thuê nhà, thuê đất của người dân để làm du lịch cộng đồng.
Tuy nhiên, trên thực tế, các mô hình này chỉ tập trung vào dịch vụ lưu trú, ăn uống như nhà nghỉ, khách sạn, nhà hàng chứ không phản ánh đúng tinh thần và bản chất của du lịch cộng đồng - vốn gắn liền với đời sống văn hóa bản địa, khung cảnh hoang sơ và những nếp nhà truyền thống mộc mạc.
Theo ông Phạm Thanh Tùng, Phó Viện trưởng Viện Du lịch nông nghiệp, đây là một hình thức “bê nguyên mô hình dịch vụ đô thị về nông thôn - miền núi”, lợi dụng tên gọi của bản làng để tạo ra một trải nghiệm du lịch nhân tạo: từ món ăn, trang phục, đến lễ hội… đều chỉ mang tính biểu diễn, không phản ánh đúng thực tế đời sống văn hóa địa phương. Cách làm này không những làm giảm giá trị đích thực của du lịch cộng đồng, mà còn gây hiểu nhầm cho du khách, khiến mô hình trở nên mất chất, thiếu sức hút và khó phát triển bền vững về lâu dài.
Do đó, các HTX muốn đi đường dài cần tránh làm du lịch trải nghiệm theo kiểu du lịch mượn danh, bề nổi. Điều này không phù hợp với những đối tượng khách hàng ưa du lịch tự túc, ưa khám phá, ông Tùng cho biết.
Cùng quan điểm, theo TS. Nguyễn Anh Phong, Phó Viện trưởng Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn (Ipsard), Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), phát triển du lịch nông nghiệp muốn hiệu quả thì dù đầu tư xây dựng kiểu gì cũng phải lưu tâm đến yếu tố trải nghiệm cần đậm đặc. Muốn yếu tố trải nghiệm đậm đặc thì cơ sở hạ tầng phải phù hợp với thuần phong mỹ tục, văn hóa địa phương.
Dẫn chứng về vấn đề này, TS. Nguyễn Anh Phong cho rằng, một HTX du lịch nông nghiệp ở Tây Nguyên không thể sử dụng xi măng, sắt... để xây dựng nhà sàn. Một HTX trồng và chế biến chè kết hợp làm du lịch nông nghiệp thì phải cho khách được cầm lá chè, ngắt lá, vò lá, ngửi mùi lá trà, uống trà, pha trà… thì họ mới thấy sự thú vị là mới hút được khách. Còn nếu làm du lịch nông nghiệp mà hời hợt, đầu tư xây dựng trái với đặc điểm tự nhiên, văn hóa địa phương và vì lợi ích trước mắt thì sẽ nhanh chóng bị đào thải và dễ vi phạm pháp luật.
