Sau bão số 12 năm 2020, chính quyền thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên cho biết: có 1.521 lồng bè nuôi tôm hùm của 169 hộ dân tại các xã Xuân Phương, Xuân Yên, Xuân Thành, Xuân Đài có tôm hùm nuôi chết, thiệt hại ban đầu lên đến hàng chục tỷ đồng. Chắc chắn những con số này chưa dừng lại khi thống kê chưa hết.
Người dân, chính quyền địa phương, nhà quản lý, nhà khoa học đều có chung nhận định: tôm hùm chết hàng loạt là do sốc nước, tức môi trường nước có sự thay đổi đột ngột ngay khi lũ các nơi đổ về.
Chỉ riêng ở thôn Dân Phú 2, xã Xuân Thịnh, trong số 410 hộ nuôi tôm hùm thì số tôm hùm chết đưa vào bờ đã lên đến 8,3 tấn, 1 tỷ con tôm hùm con đang ươm nuôi cũng sốc nước lũ chết hết.
Một tài sản quá lớn đối với ngư dân chỉ chốc lát đã tan thành bọt biển. Bởi tại Phú Yên, tôm hùm xanh khi còn sống có giá từ 650.000-700.000 đồng/kg, nhưng khi bị sốc nước, bà con chỉ bán được với giá từ 250.000-300.000 đồng/kg. Xu hướng tôm chết càng nhiều thì giá bán càng giảm theo.
Đây là chuyện không mới ở Phú Yên cũng như nhiều vùng nuôi tôm hùm các đầm, vịnh ven biển miền Trung. Gần như năm nào, người nuôi tôm hùm cũng bị thiệt hại về tôm hùm chết vì môi trường nước thay đổi do nước lũ đổ về.
Vậy, có thể nuôi tôm hùm bền vững được không? Vì đây là nghề nuôi truyền thống mang lại nguồn thu nhập cao cho hàng ngàn ngư dân nhiều tỉnh miền Trung.
Liệu có thể ngăn ngừa hay làm giảm lũ lụt được không? Làm sao để nuôi tôm hùm đỡ thiệt hại khi có bão, lũ xảy ra?
Làm thế nào ngăn ngừa hay làm giảm lũ lụt?
Tái tạo lại hệ sinh thái rừng đầu nguồn được xem là giải pháp căn cơ để ngăn ngừa và làm giảm lũ lụt.
Hơn 10 năm qua, trên hệ thống sông ngòi Việt Nam đã có hàng trăm công trình thủy điện lớn nhỏ án ngữ nơi đầu nguồn. Lưu vực sông Ba và vùng phụ cận có 3 nhà máy thủy điện: Sông Hinh, Sông Ba Hạ và Krông H’năng. Trong hầu hết các dự án xin đầu tư thủy điện, vấn đề suy giảm nguồn nước, những tác động xấu đến hệ sinh thái, môi trường và đặc biệt là vấn đề mất rừng đầu nguồn chưa được quan tâm đặc biệt. Các dự án đều đưa ra viễn cảnh điều tiết lũ, cắt lũ, điều tiết nước tưới như là một lợi ích kép của việc xây dựng thủy điện.
Nhưng thực tế thì hoàn toàn trái ngược. Chưa bao giờ lũ lụt, hạn hán ngày càng dữ dội, khốc liệt như những năm gần đây, nhất là ở khu vực miền Trung. Một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng này là do hàng ngàn ha rừng nguyên sinh, rừng phòng hộ đầu nguồn đã bị bức tử. Trong đó, không thể không nói đến trách nhiệm của các chủ đầu tư dự án thủy điện.
Diện tích rừng bị mất để làm các nhà máy thủy điện quá nhiều, nhưng diện tích rừng mà chủ đầu tư hứa trồng lại là không đáng kể. Rừng bị mất là một trong những nguyên nhân làm thay đổi hệ sinh thái, dẫn đến khô hạn, cạn kiệt nguồn nước hoặc làm gia tăng nguy cơ lũ lụt. Nhiều diện tích đất sản xuất bị xói mòn cũng do mất rừng.
Chính vì thế tái tạo lại hệ sinh thái rừng đầu nguồn được xem là vấn đề cấp thiết, phải làm từ Tây Nguyên xuống Phú Yên, đặc biệt là vùng tiếp giáp lũ đổ từ Tây Nguyên xuống.
Nhưng, trồng rừng cũng chưa quan trọng bằng tái tạo lớp phủ rừng.
Một số diện tích rất lớn rừng đã được thay thế bởi cây công nghiệp như chè, cà phê, cao su... Và nhiều người gọi những mảnh đất rộng trồng cao su là rừng cao su. Điều đó hoàn toàn không chính xác. Cao su và một số loại cây công nghiệp khác là cây rễ cọc, không giữ nước được, nên cao su không được gọi là rừng (trừ một giống cao su Trung Quốc đang trồng ven các sườn núi biên giới Việt – Trung chỉ để làm rừng che chắn, không khai thác mủ)
Thứ hai, nên ngừng ngay lối canh tác vô cơ, sử dụng hóa chất vì sẽ làm chai đất, nước không ngấm được xuống đất và tràn trên bề mặt, gây ra lũ, lụt. Cần sớm chuyển sang thói quen canh tác hữu cơ - tuần hoàn, vừa tăng năng suất lao động, tăng GDP, vừa thân thiện với môi trường.
Các vấn đề liên quan cũng cần lưu tâm là việc đô thị hóa phải có kiểm soát, hệ thống thoát nước phải hoàn thiện trước khi xây dựng các hạ tầng khác. Kiểm soát chặt chẽ việc khai thác nước ngầm và khai thác cát trên sông. Tái cân bằng nước ngầm trên toàn bộ tỉnh Phú Yên là giải pháp hiệu quả cho nhiều mục tiêu phát triển bền vững cũng rất cần được sớm triển khai.
Làm thế nào nuôi tôm hùm hiệu quả?
Việc nuôi tôm hùm phải nằm trong phạm vi quản lý nhà nước cho phép sau khi cân đối giữa các lợi ích kinh tế - xã hội và môi trường. Nuôi tôm hùm phải đảm bảo khả năng tự cần bằng sinh thái của vùng nuôi. Ví như vịnh Xuân Đài chỉ cho phép nuôi bao nhiêu diện tích lồng bè thì chính quyền “cấp quota” cho nuôi bấy nhiêu, không vượt mức cho phép. Nuôi tôm hùm ứng dụng các công nghệ cao một cách đồng bộ theo nguyên tắc hữu cơ, tuần hoàn cũng là giải pháp cần hướng đến sớm hơn.
Làm thế nào nuôi tôm hùm đỡ thiệt hại hơn khi có bão, lũ?
Đây là câu chuyện liên quan đến nhiều yếu tố.
Các nhà khoa học đã khuyến cáo: nên làm loại lồng di động và có thể nhấn chìm sâu xuống đáy khi có bão hoặc nước lũ đổ về với ống thông hơi nhô lên. Hoặc kiểu lồng có thể nhấc lên hoàn toàn khi thu họach, khi cần cứu tôm hùm ngay lập tức do sốc độ pH khi nước lũ gây ra, để giữ tôm được giá nếu còn sống. Người nuôi cũng đã làm, nhưng trở tay không kịp, vì nước lũ đổ về thường rơi vào ban đêm hoặc quá bất ngờ.
Việc lắp đặt hệ thống IoT (internet kết nối vạn vật) quan trắc đo các thông số kỹ thuật trong môi trường nuôi cũng cần triển khai sớm.
Tóm lại, nghề nuôi tôm hùm ở Phú Yên còn đang ở bước sơ khai, tự phát, người này làm hiệu quả thì người kia làm theo. Môi trường chưa được kiểm soát chặt chẽ, ngược lại còn gây ô nhiễm nặng nề. Lũ làm tôm hùm nuôi chết là do thiên tai. Người dân nuôi tôm hùm còn mang tính tự phát, sử dụng hóa chất khi tôm bệnh cũng làm tôm hùm nuôi chết hàng loạt. Đó là do nhân tai. Đã đến lúc Phú Yên phải thay đổi cách nghĩ, cách làm và hoàn toàn có thể thay đổi được mới đảm bảo nghề nuôi tôm hùm hiệu quả, an toàn, bền vững...
