Làng Đông Sơn được xem là cái nôi của nền văn hóa Đông Sơn rực rỡ, một nền văn hóa có niên đại hơn 2.000 năm trước Công nguyên. Tròn 100 năm trước, đây là địa điểm đầu tiên các nhà khảo cổ tìm ra dấu vết của nền văn hóa Đông Sơn – thời kỳ văn minh đầu tiên của người Việt cổ, đánh dấu sự ra đời của Nhà nước Văn Lang.
Kể từ năm 1954, đất Đông Sơn đã có sáu lần được các nhà khoa học khai quật khảo cổ học, phát hiện nhiều di vật có giá trị. Đặc biệt, trống đồng Đông Sơn – biểu tượng của nền văn minh cổ đại Việt Nam – cùng các hiện vật như rìu đồng, giáo đồng, khuôn đúc công cụ đã minh chứng cho trình độ chế tác kim loại cao của người Việt cổ. Những phát hiện này không chỉ có ý nghĩa khoa học mà còn khẳng định vai trò quan trọng của Đông Sơn trong dòng chảy lịch sử dân tộc.
Bước vào làng Đông Sơn, du khách dễ dàng cảm nhận được không gian yên bình với những con đường lát gạch, những ngôi nhà cổ có tuổi đời hàng trăm năm với tường trình bằng đất, mái ngói rêu phong. Đặc biệt, làng có trục đường chính nằm ở trung tâm với nhiều nhánh nhỏ rẽ vào các hướng, tạo thành hệ thống ngõ xóm mang đậm dấu ấn làng quê Bắc Bộ.
Một điểm thú vị là các con ngõ trong làng được đặt theo những phẩm giá con người: Nhân - Nghĩa - Trí - Dũng. Ở giữa bốn ngõ là ngõ Miếu Nhị, dẫn vào đền thờ Đệ nhị Thần hoàng Trịnh Thế Lợi – người có công lập nên làng cổ Đông Sơn. Bên cạnh đó, các di tích như đình làng Đông Sơn, chùa Đông Sơn, nhà thờ họ Nguyễn, Văn Thánh, đền Đức Thánh Cả, phủ Mẫu, miếu Nhị và văn bia “Tượng Sơn bi ký”... không chỉ là chứng tích lịch sử mà còn là gạch nối giữa quá khứ và hiện tại.
Ngày nay, làng cổ Đông Sơn vẫn bảo tồn nhiều phong tục truyền thống như lễ hội rước kiệu, hát chèo, hội vật, nấu cơm thi... Đặc biệt, vào mỗi dịp đầu năm, dân làng tổ chức lễ tế Thành hoàng để cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Những nét sinh hoạt văn hóa này khiến Đông Sơn trở thành điểm đến hấp dẫn cho những ai muốn tìm hiểu về đời sống làng quê Việt Nam xưa.
Bên cạnh đó, dù cuộc sống hiện đại có nhiều thay đổi, làng Đông Sơn vẫn giữ được nếp sống đậm tình làng nghĩa xóm. Cả làng cùng dùng chung năm giếng thơi, mỗi xóm một giếng, quây quần bên nhau. Người Đông Sơn sống giản dị, thuần hậu, luôn gắn bó và giúp đỡ nhau trong lúc khó khăn. Những câu chuyện về lòng nhân nghĩa, tình người nơi đây vẫn được truyền từ đời này sang đời khác.
Ngày nay, làng cổ Đông Sơn không chỉ là một di tích lịch sử mà còn là điểm đến du lịch độc đáo của Thanh Hóa. Du khách có thể ghé thăm bảo tàng văn hóa Đông Sơn, trải nghiệm làm đồ gốm, chế tác trống đồng hoặc hòa mình vào khung cảnh thanh bình của một làng quê cổ kính bên dòng sông Mã thơ mộng.
Sau bao thăng trầm của lịch sử, làng Đông Sơn vẫn giữ được những giá trị văn hóa đặc sắc. Những ngôi nhà cổ, những con ngõ gạch chỉ đỏ, những tập tục truyền thống vẫn tồn tại như minh chứng sống động về một nền văn hóa rực rỡ. Người dân Đông Sơn hôm nay vừa hòa nhập với cuộc sống hiện đại, vừa ý thức bảo tồn và phát huy di sản cha ông để lại. Với giá trị văn hóa, lịch sử to lớn, làng cổ Đông Sơn là niềm tự hào của người dân xứ Thanh và cả dân tộc Việt Nam./.
