Nằm cách trung tâm thành phố Thanh Hóa 140km về phía tây, Hang Co Phương hay còn gọi là Hang Cây Khế, thuộc bản Sại, xã Phú Lệ huyện Quan Hóa. Đây là nơi có vị trí chiến lược quan trọng về kinh tế, xã hội, quốc phòng - an ninh, được bao quanh bởi những cánh đồng núi đồi uốn lượn.
Trong thời chiến, nơi đây vừa là kho, trạm quân lương, cũng là nơi trú quân của bộ đội, thanh niên xung phong (TNXP) và dân công hỏa tuyến. Là cứ điểm quan trọng trong huyết mạch vận chuyển nhu yếu phẩm phục vụ cho chiến dịch Thượng Lào năm 1953.
Theo tài liệu, khoảng 15h chiều ngày 2/4/1953, máy bay Pháp đã thay nhau quần thảo, thả bom tàn sát khu vực bản Sại, hòng ngăn chặn sự chi viện của địa phương cho bộ đội chủ lực tại chiến dịch Thượng Lào. Trong những lượt mưa bom bão đạn của kẻ thù, nhiều TNXP, dân công hỏa tuyến đang độ tuổi xuân xanh đã anh dũng hi sinh khi làm nhiệm vụ tại đây.
Tại Hang Co Phương, để tránh thương vong trước bom đạn của kẻ thù, tiểu đội dân công hỏa tuyến gồm 13 người đã vào đây trú ẩn. Sau những tiếng nổ rung trời, Hang Co Phương bị đánh sập, đá núi đổ xuống lấp kín cửa hang làm 11 chiến sỹ hy sinh, nằm lại mãi mãi nằm lại nơi này, trở thành những bông hoa bất diệt giữa núi rừng đại ngàn.
Nhằm tôn vinh công lao to lớn của các anh hùng liệt sỹ đã hy sinh, đồng thời nhắc nhở thế hệ trẻ luôn nhớ đến những gian khổ, hy sinh, những công lao công hiến của các thế hệ cha ông trong sự nghiêp đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng bảo vệ Tổ Quốc. Ngày 28/3/2019 Hang Co Phương được công nhận là di tích lịch sử Quốc gia.
Hàng năm, vào ngày 2/4 (ngày giỗ chung); ngày rằm, mùng một hàng tháng, ngày lễ, Tết, các cơ quan, ban, ngành của trong và ngoài tỉnh đều đến thăm viếng, thắp lên những nén hương thành kính, tưởng nhớ các liệt sỹ đã hy sinh nơi đây.
Ngày nay, Hang Co Phương là đã trở thành điểm tham quan du lịch nổi tiếng thu hút du khách thập phương. Qua những hiện vật còn lưu giữ, giúp du khách hiểu rõ hơn về ý chí kiên cường bất khuất của thế hệ cha anh trong quá trình chống quân xâm lược và minh chứng cho tội ác của chiến tranh./.
