Nhiều năm qua, Việt Nam đã đạt được những thành tựu tăng trưởng xuất khẩu ấn tượng, liên tục nằm trong nhóm 20 nền kinh tế có quy mô thương mại lớn nhất toàn cầu. Tuy nhiên, song hành với cơ hội là những thách thức không nhỏ, đặc biệt là xu hướng gia tăng các biện pháp phòng vệ thương mại từ các thị trường nhập khẩu.
Theo số liệu từ Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương), áp lực này đang hiện hữu ở cả hai chiều. Đến cuối năm 2024, Việt Nam đã chủ động khởi xướng 30 vụ điều tra phòng vệ thương mại và đang duy trì 22 biện pháp chính thức để bảo vệ ngành sản xuất nội địa trước hàng nhập khẩu cạnh tranh không lành mạnh. Ở chiều ngược lại, thách thức đối với hàng xuất khẩu của Việt Nam còn lớn hơn rất nhiều.
Chia sẻ về vấn đề này tại hội thảo “Tăng cường năng lực phòng vệ thương mại trong lĩnh vực công nghiệp tại Việt Nam” do Cục Phòng vệ Thương mại, Bộ Công Thương tổ chức mới đây, ông Đặng Xuân Tâm, Chánh Văn phòng Cục Phòng vệ Thương mại, cho biết: “Tính đến cuối tháng 8/2025, hàng hóa Việt Nam đã phải đối mặt với 292 vụ việc phòng vệ thương mại từ nước ngoài. Trong đó bao gồm 160 vụ chống bán phá giá, 33 vụ chống trợ cấp, 59 vụ tự vệ và 40 vụ lẩn tránh thuế. Hiện có hơn 100 biện pháp vẫn đang được các nước duy trì và rà soát hàng năm. Các thị trường lớn như Mỹ, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ và nhiều quốc gia khác đều đã đưa hàng hóa Việt Nam vào “tầm ngắm” điều tra.
Những con số này cho thấy hội nhập không chỉ mở ra cơ hội mà còn đặt ra áp lực rất lớn. Nếu không chuẩn bị kỹ lưỡng, doanh nghiệp sẽ dễ dàng mất đi lợi thế cạnh tranh, thậm chí bị loại khỏi thị trường quốc tế. Có những doanh nghiệp phải đóng cửa vì không còn thị trường xuất khẩu”, ông Tâm cảnh báo.
Đồng quan điểm, bà Nguyễn Hằng Nga - Phó trưởng phòng Phòng xử lý và phòng vệ thương mại nước ngoài, Cục Phòng vệ thương mại nhận định các quốc gia nhập khẩu, đặc biệt là các nước phát triển, đang ngày càng gia tăng các biện pháp phòng vệ thương mại, gây áp lực lớn cho doanh nghiệp xuất khẩu của Việt Nam.
Điều đáng nói, các vụ kiện có xu hướng ngày càng phức tạp. Cơ quan điều tra các nước liên tục thay đổi và đưa ra những nội dung điều tra mới chưa từng có tiền lệ trước đây, như điều tra trợ cấp xuyên quốc gia- đây là thuật ngữ mới. Các nước thường điều tra đồng thời nhiều biện pháp đối với một mặt hàng.
Thêm vào đó, phạm vi điều tra ngày càng mở rộng. Thay vì chỉ tập trung vào các mặt hàng xuất khẩu chủ lực như thủy sản, dệt may, da giày, thì hiện nay ngay cả những mặt hàng có kim ngạch rất nhỏ cũng bị điều tra. Sự gia tăng cả về số lượng lẫn mức độ phức tạp của các vụ kiện đang tạo ra nhiều tác động tiêu cực, không chỉ làm suy giảm lợi thế từ các Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất, tạo gánh nặng chi phí pháp lý và tổn hại uy tín thương hiệu.
Đại diện phía doanh nghiệp, ông Bạch Thăng Long - Phó Tổng Giám đốc Tổng công ty May 10 chỉ ra hai rủi ro cố hữu của ngành dệt may, cũng là bài toán chung của nhiều ngành hàng xuất khẩu chủ lực như da giày.
Thứ nhất, rủi ro từ tăng trưởng xuất khẩu đột biến. Bất kỳ ngành hàng nào, dù doanh số nhỏ, cũng có thể trở thành đối tượng bị điều tra nếu có sự tăng trưởng quá nhanh trong thời gian ngắn.
Thứ 2, rủi ro từ phụ thuộc nguồn cung. Sự phụ thuộc nặng nề vào nguyên phụ liệu nhập khẩu, đặc biệt từ Trung Quốc (chiếm 60-70% trong ngành dệt may), tạo ra "điểm yếu chí mạng" khi cần chứng minh xuất xứ và dễ bị tổn thương trước các biến động thương mại.
Còn theo ông Phạm Phú Dũng - Giám đốc Trung tâm Đào tạo, Viện Nghiên cứu Da giày Việt Nam nhận định, ngành da giày đang phải đối mặt với "rào cản kép". Một là biện pháp phòng vệ thương mại truyền thống. Chống bán phá giá, chống trợ cấp và tự vệ vẫn là những công cụ phổ biến. Giá bán cạnh tranh của Việt Nam và nguy cơ bị xem là điểm trung chuyển để lẩn tránh thuế là những nguyên nhân chính dẫn đến các vụ kiện này.
Hai là rào cản kỹ thuật mới. Các thị trường lớn như EU, Mỹ đang áp dụng các tiêu chuẩn "xanh" ngày càng khắt khe, bao gồm Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM), yêu cầu về phát triển bền vững (ESG), truy xuất nguồn gốc và sử dụng nguyên liệu tái chế.
Trong khi đó, việc theo đuổi các vụ kiện phòng vệ thương mại thường rất tốn kém và kéo dài, vượt quá khả năng của nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ. Hơn nữa, không ít doanh nghiệp còn thiếu kinh nghiệm, hiểu biết pháp lý và hệ thống quản trị minh bạch để cung cấp dữ liệu, bằng chứng thuyết phục cho các cơ quan điều tra nước ngoài.
Để ứng phó hiệu quả, các chuyên gia cho rằng cần xây dựng một "lá chắn" đa tầng, với sự vào cuộc đồng bộ từ doanh nghiệp đến cơ quan quản lý.
Đối với doanh nghiệp, theo bà Nga, doanh nghiệp cần tập trung vào ba chiến lược cốt lõi: Thứ nhất, đa dạng hóa thị trường và nguồn cung. Chiến lược này còn gọi là "không nên đặt hết trứng vào một giỏ". Thị trường đầu ra cần đa dạng hóa sản phẩm và thị trường xuất khẩu, tránh tập trung quá nhiều vào một thị trường thường xuyên điều tra phòng vệ thương mại.
Thứ hai, chuẩn bị nguồn lực tài chính và nhân sự chuyên trách phòng vệ thương mại.
Thứ ba, minh bạch hóa hệ thống sổ sách và truy xuất nguồn gốc. Các doanh nghiệp cần phải chuẩn bị sẵn một hệ thống sổ sách kế toán rõ ràng, minh bạch và có một hệ thống truy xuất nguồn gốc sản phẩm rất rõ ràng.
Đối với cơ quan quản lý và hiệp hội, theo đại diện Viện Nghiên cứu Da giày Việt Nam cho rằng, cần tăng cường theo dõi, cảnh báo nguy cơ và cung cấp hỗ trợ pháp lý cần thiết cho doanh nghiệp khi xảy ra vụ kiện.
Thiết lập hệ thống dữ liệu ngành về giá, chi phí, xuất xứ để cung cấp thông tin kịp thời, minh bạch cho các cuộc điều tra. Tăng cường tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn để nâng cao năng lực phòng vệ thương mại cho cộng đồng doanh nghiệp.
