Thác Đăk Pe chỉ cách thành phố Kon Tum chừng 50km về hướng bắc. Tại ngã 3 Quốc lộ 14 (đường Hồ Chí Minh) với tỉnh lộ 677 cách thị trấn Đăk Hà 10km, đi theo đường tỉnh lộ 677 khoảng chừng 18km là đến làng Krong Đuân, xã Đăk Pxi. Tại đây rẽ phải đi khoảng 2km là đến thác Đăk Pe. Chính quyền địa phương nơi đây vừa mới đầu tư một con đường bê tông rộng 6m đến tận chân thác, rất thuận tiện cho du khách đến với thác bằng nhiều loại phương tiện khác nhau.
Đường vào thác men theo con suối đá dài khoảng 150m; hai bên là những hàng tre nứa, lồ ô che bóng mát rượi. Khu vực quanh thác vẫn còn giữ được nét hoang sơ chưa bị tác động nhiều bởi con người. Thác Đăk Pe trải dài trên một đoạn suối dài hơn 1 km có đến 8 tầng. Tầng cuối cùng là khu vực thác chính đẹp nhất của thác Đăk Pe. Dòng nước từ độ cao hơn 60m dội xuống bãi đá, tung bọt trắng xóa, âm thanh vang động cả một góc rừng. Dòng nước ở đây trong vắt, mát lạnh giúp xua tan đi mệt mỏi, lo toan của đời sống thường ngày. Đây là một địa điểm lý tưởng cho các buổi dã ngoại cùng gia đình, bạn bè, người thân.
Thác Đăk Pe gắn liền với một truyền thuyết vô cùng hấp dẫn. Đồng bào Xê Đăng ở đây kể rằng:
Pe là tên một cô gái xinh đẹp - con gái duy nhất của Yang Tea (Thần Nước). Vào những đêm trăng sáng tiết trời mùa khô, khi mọi ngọn núi cánh rừng đã ngủ kỹ, nàng Pe thường xuống gội đầu và hong mái tóc dài tha thướt bên dòng nước.
Hôm đó, vào một đêm trăng sáng, nàng Pe lại xuống con suối Đăk Tia để gội đầu và hong tóc. Hình như chút men rượu cần của bữa tiệc vui lúc ban chiều, khiến nàng khi ngồi hong tóc đã ríu mắt ngủ quên trên tảng đá bên dòng suối.
Đran là chàng trai cao đẹp nhất làng. Chàng có đôi mắt sáng như sao, có mái tóc bồng lên như mây trời. Tiếng nói chàng sang sảng, đôi chân chàng đi mấy cánh rừng không biết mỏi. Chàng còn biết thổi tiếng sáo gọi lũ chim rừng về. Buổi sớm hôm đó, khi con nai rừng chưa tỉnh giấc, chàng đã đi vào rừng để lấy ống nứa về làm đàn T’rưng nước chuẩn bị cho mùa trỉa rẫy lúa năm đó.
Theo lệ thường, Đran đến bên bờ suối dưới chân Đăk Tia lấy nước vào chiếc bầu khô đeo bên thắt lưng. Có điềm gì lạ chăng, mà sáng nay lũ chim rừng dậy sớm hơn mọi hôm, chúng cất giọng hót râm ran trên mỗi cánh rừng khi sương mai vẫn còn đọng trên lá như đón chào chàng. Tiếng chim hòa lẫn tiếng con mang rừng tác, tha thiết gọi bạn tình bên sườn đồi xa xa. Cảm xúc của chàng trai như căng đầy hơn trong lồng ngực, rộn ràng hơn theo những bước chân trần.
Khi Đran đến bên thác Đăk Tia là lúc mặt trời cũng vừa ló dạng. Những tia nắng đầu tiên làm cho nguồn nước thêm lấp lánh diệu kỳ. Đran tháo quả bầu khô đeo trên người, lội xuống suối lấy nước. Khi chàng mở nút chiếc bầu khô, bỗng dưng lũ chim rừng đồng thanh cất lên tiếng hót vang lảnh lót làm xao động cả một góc rừng. Thấy lạ, chàng ngước lên nhìn về phía đầu con thác. Nàng Pe xuất hiện trong bộ xiêm y rực rỡ như một đóa Pơlang nở giữa đất trời. Mái tóc nàng buông dài như dòng thác đổ. Đôi mắt long lanh qua nụ cười bẽn lẽn, thẹn thùng. Nàng xinh đẹp như một đóa hoa rừng. Núi rừng lúc này bỗng lặng yên. Lũ chim ngừng hót, tiếng thác ngừng reo, con mang rừng cũng thôi không tác nữa... Tất cả như đang nín lặng chứng kiến phút giây chàng Đran và nàng Pe gặp nhau. Ánh mắt hai người hòa vào nhau như hai dòng nước, như tiếng chiêng cồng quyện luyến nhịp nhàng trong vòng xoang ngày hội.
Từ đó, suốt những mùa trăng năm ấy, họ đã trao nhau tình yêu thanh khiết và trong sáng nhất trong đời. Bóng núi tán rừng, dòng nước suối trong, tán cây nơi đây đã lặng lẽ chứng kiến những đêm hò hẹn thiên thần ấy.
Chuyện tình của họ rồi cũng đến tai Thần Nước. Cha nàng đã không đồng ý và nổi giận, cấm ngặt nàng Pe xuống gội tóc bên dòng thác Đăk Tia. Chàng Đran đêm đêm một mình vẫn lặng thầm đến bên chân thác vọng tiếng gọi tên nàng. Chàng chỉ nghe tiếng rừng, tiếng nước, tiếng đá vọng vang trở lại như trả lời chàng, nhưng người thương đâu thấy!
Nàng Pe cũng rất buồn. Vóc dáng và tâm hồn nàng khô héo như cây rừng mùa trút lá. Nhìn con gái yêu ngày càng tiều tụy, Thần Nước thương con nên đã mềm lòng nhắn lời nói với Đran: “Ta chỉ có một đứa con gái duy nhất, ta chỉ muốn nó ở bên ta để ta trông nom, chăm sóc. Nếu ngươi muốn cưới con gái ta làm vợ, thì hãy đi tìm bảy gùi củ đắng trong rừng sâu để làm lễ vật và làm quà cho con gái ta, thì ta mới chiều lòng…”.
Đêm đó, nhà rông làng đỏ lửa đến tận khuya. Đran đem chuyện thưa hỏi ý già làng và những người lớn tuổi về cây củ đắng mà Thần Nước đã nói (ngày nay gọi là sâm Ngọc Linh). Mãi đến lúc ngọn lửa đã mỏi, già làng rít cái tẩu thuốc một hơi dài, nhả từng ngụm khói đặc quánh bay cao lên tận nóc nhà rông, thủng thẳng nói: “Ngày mai, khi con gà siêng năng nhất làng chưa gáy sáng, con hãy đi về phía núi Ngọc Linh cao nhất kia để tìm thứ con cần”. Già nói và chỉ tay về phía mịt mùng những cánh rừng bạt ngàn hướng mặt trời đi ngủ, nơi có làng Tu Mơ Rông dưới chân núi Ngọc Linh hùng vĩ.
Hôm sau, không đợi con gà gáy sáng, Đran đã cài dao ngang thắt lưng lên đường. Chàng đi mãi, trời tối rồi lại sáng, rồi lại tối, không nghỉ một chút nào.
Trở lại chuyện nàng Pe. Nỗi nhớ thương người yêu cháy bỏng bấy lâu đã thôi thúc nàng vào đêm, nhân lúc Thần Nước cha nàng trong cơn say ngủ, nàng Pe lẻn xuống chỗ cũ tìm gặp người yêu. Nàng đợi chàng suốt đêm dài bên dòng suối, trong cái lạnh cắt da thịt của tiết trời Tây Nguyên mùa khô. Và nàng chết trên tảng đá bên bờ suối vắng.
Tỉnh rượu, Thần Nước không thấy con gái đâu, vội đi tìm. Khi đến bên thác Đăk Tia, thấy con mình đã chết, Thần Nước đau khổ và hối hận vô cùng. Thân xác thanh khiết của nàng đã tan chảy dưới ánh trăng huyền hoặc của núi rừng đêm qua và hóa thân vào đá trắng; mái tóc dài của nàng cũng chảy xuôi theo dòng nước mát, óng ả, mượt mà.
Quá thương con, Thần Nước cho khơi thêm nhiều con suối trong ngần gần đó cho chảy vào hòa cùng con suối đổ vào thác Đăk Tia. Nước đổ về nhiều làm cho “mái tóc” nàng Pe dài thêm, mượt thêm, vươn đến tận đầu làng Đăk Krong.
Phần chàng Đran, hai ngày đêm ròng rã lội suối băng rừng, quyết không lùi chí. Đến khi tìm được bảy gùi củ đắng nơi lưng chừng núi Ngọc Linh, một loài thảo mộc mọc hoang dại khắp núi rừng nơi đây mà người đời nay gọi là sâm quý.
Đran quay về đến chân thác Đăk Tia. Đang cơn đói khát, Đran vục mặt vào dòng suối để uống một hơi cho thỏa thuê cơn mệt mỏi rã rời. Lạ lùng thay, Đran thoảng nhận ra trong dòng nước dường như có mùi hương tóc nàng Pe! Mùi hương tóc ấy làm chàng thẫn thờ, nhung nhớ. Khi ngẩng đầu lên, Đran bắt gặp ngay ánh mắt u buồn ra chiều ân hận của Thần Nước đang đăm đắm nhìn chàng!
Sau khi nghe Thần Nước kể hết mọi điều, Đran vô cùng đau khổ, chàng quỳ ngay bên chân thác cất lời xin Thần Nước cho mình hóa thân thành cây cổ thụ đứng bên thác để luôn được gần người yêu. Thần Nước đồng ý. Và từ đó dân làng Đăk Krong mãi luôn nghe những lời sẻ chia tâm sự của chàng Đran và nàng Pe qua tiếng râm ran thác đổ ngàn đời. Để tiếc thương cho câu chuyện tình đẹp và buồn ấy, bà con dân làng đã đổi tên thác Đăk Tia thành thác Đăk Pe.
Có thể nói truyền thuyết về thác Đăk Pe là một trong những truyền thuyết hay nhất về một địa danh ở khu vực Tây Nguyên. Thác Đăk Pe đẹp say đắm lòng người. Cảnh quan xung quanh thác nên thơ, lãng mạng. Truyền thuyết về thác vô cùng hấp dẫn, cuốn hút. Thác khá gần trung tâm và đường đi lại thuận tiện. Đăk Pe có lợi thế rất lớn để phát triển thành một khu du lịch sinh thái.
Ngày 31/12/2023, Thủ tướng Chính phủ có Quyết định 1756/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch tỉnh Kon Tum thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050, trong đó thác Đăk Pe là một trong 35 khu du lịch của tỉnh Kon Tum với quy mô diện tích 20ha.
Anh Vũ Văn Ngàn - Giám đốc Công ty TNHH MTV Ngàn Vũ, chủ đầu tư của khu đất này cho biết: “Thác Đăk Pe là một trong những con thác đẹp nhất ở khu vực tỉnh Kon Tum. Phong cảnh ở đây rất hữu tình. Vì vậy, chúng tôi đã quyết định đầu tư khai thác, phát triển khu vực này thành khu du lịch sinh thái theo hướng thân thiện với môi trường. Công ty đã thiết kế khu du lịch thành 4 khu vực trải nghiệm liên hoàn, gồm: khu vực cánh đồng hoa với đa dạng các loài hoa; khu đồi hoa tam giác mạch; khu nhà chòi để du khách nghỉ ngơi, thư giãn và khu trải nghiệm thiên nhiên, ngắm dòng thác hùng vĩ. Bên cạnh đố, Công ty cũng chuẩn bị phục vụ đồ ăn, nước uống như cơm lam, gà nướng, thịt nướng… cho du khách có nhu cầu”.
Đăk Pe – một nàng công chúa ngủ trong rừng ngàn năm nay đang được đánh thức./.
