“Điểm qua” một vài thách thức trong sản xuất cà phê Tây Nguyên
Được biết, Tây Nguyên là vùng sản xuất cà phê chủ lực của Việt Nam với nhiều thành tựu nổi bật trong canh tác, luôn đạt mức năng suất cao và xuất khẩu với kim ngạch lớn. Tuy nhiên, hiện nay vùng Tây Nguyên đang gặp phải một số thách thức trong quá trình phát triển bền vững.
Về biến đổi khí hậu, nắng nóng kéo, thiếu mưa hoặc mưa thất thường đã làm ảnh hưởng đến việc ra hoa, đậu quả, năng suất cũng như chất lượng hạt cà phê. Hơn nữa, khí hậu thất thường còn làm gia tăng nguy cơ dịch bệnh dẫn đến chi phí chăm sóc và phòng ngừa sâu bệnh hại tăng cao.
Về suy giảm độ màu mỡ của đất, đất đai ngày càng bị thoái hóa, sau nhiều năm trồng cà phê, đất đai ở nhiều khu vực Tây Nguyên đã trở nên cằn cỗi, thiếu dinh dưỡng, làm giảm năng suất và chất lượng cà phê. Việc lạm dụng phân hóa học trong suốt thời gian dài và thuốc bảo vệ thực vật, không quan tâm đến bón phân hữu cơ cho đất cũng khiến đất bị ô nhiễm, cân bằng hệ vi sinh vật bị phá vỡ, pH đất giảm mạnh (80 % mẫu đất trồng cà phê hiện nay có pHKCl <4) cho thấy chất lượng đất suy giảm (BS, CEC hiệu dụng thấp) đã làm cho hiệu quả sử dụng phân bón suy giảm, từ đó nông dân phải sử dụng lượng phân bón ngày càng cao hơn để đảm bảo được năng suất mục tiêu. Vấn đề này đã làm gia tăng chi phí trong quá trình sản xuất.
Về việc tiếp cận thông tin thị trường, người nông dân trồng cà phê Tây Nguyên chủ yếu với quy mô nhỏ, thiếu liên kết bền vững, áp dụng các phương pháp canh tác truyền thống mang tính kinh nghiệm, thiếu thông tin về thị trường và xu hướng tiêu thụ, sản phẩm khó đáp ứng yêu cầu về truy xuất nguồn gốc, thiếu thông tin về các chính sách liên quan đến thương mại của các đối tác (Quy định của về chống phá rừng của EU – EUDR). Điều này dẫn đến việc canh tác cà phê khó có thể đạt được các chứng nhận bền vững như Fair Trade, Rainforest Alliance….
Về trình độ canh tác, xuất phát từ bản chất bảo thủ, đề cao chủ nghĩa kinh nghiệm, chủ nghĩa cá nhân nên các tiến bộ kỹ thuật mới, công nghệ mới chậm được ứng dụng một cách đồng bộ, vì vậy hiệu quả sản xuất mang lại chưa cao và thiếu tính bền vững (vấn đề sử dụng giống, phương thức trồng, xử lý đất, tưới nước, bón phân, phòng trừ sâu bệnh hại, áp dụng công nghệ 4.0 vào canh tác ….). Trong sản xuất nông dân chưa chú trọng đến phương thức đa dạng hóa sản phẩm thu hoạch trên vườn cà phê một cách hợp lý và khoa học để từ đó giảm thiểu rủi ro trong sản xuất.
Vận hành mô hình SCF - “Xanh hoá” ngành cà phê
Đề cập về “quy trình kỹ thuật chăm sóc cây cà phê theo hướng bền vững và kỹ thuật chăm sóc cây cà phê”, ông Trương Hồng - Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên, thành viên Hội đồng khoa học Công ty Cổ phần phân bón Bình Điền cho biết, để thích ứng với biến đổi khí hậu và sự thay đổi về thị trường, người trồng cà phê ở Tây Nguyên đã bước đầu áp dụng các giải pháp SCF. Một số mô hình SCF đã được triển khai bước đầu thành công ở Tây Nguyên, đặc biệt là ở các tỉnh như Đắk Lắk, Gia Lai và Lâm Đồng. Các mô hình này chủ yếu được hỗ trợ bởi các tổ chức quốc tế, các công ty công nghệ và các cơ quan nhà nước/Bộ Nông nghiệp và Môi trường.
Theo đó, ông Phạm Anh Cường - Phòng nghiên cứu phát triển Công ty Cổ phần phân bón Bình Điền cho biết, để thực hiện mục tiêu xây dựng quy trình canh tác cà phê thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu; ổn định và cải thiện độ phì nhiêu đất; tăng thu nhập cho người nông dân và các đối tác tham gia trong chuỗi sản xuất cà phê, Bình Điền chú trọng nâng cao nhận thức của người dân trong vấn đề áp dụng khoa học kỹ thuật vào canh tác sử dụng phân bón một cách thông minh.
Tiếp tục có nhiều nghiên cứu để hoàn thiện quy trình phù hợp với tập quán canh tác của người dân. Đưa ra các loại phân bón NPK chuyên dùng cho từng loại cây, thích ứng với biến đổi khí hậu, giá cả hợp lý phù hợp với điều kiện của người dân tại địa phương…
Cụ thể, Bình Điền đã triển khai Chương trình canh tác cà phê thông minh ở 5 tỉnh Tây Nguyên và tỉnh Sơn La. Các mô hình đã thực hiện từ năm 2014 đến nay đã đạt được một số kết quả nổi bật như tiết kiệm lượng nước tưới từ 10-30 %; lượng phân bón 5-20 %; chi phí phòng trừ sâu bệnh hại giảm 10 – 30 %; năng suất tăng từ 5-15 %; lợi nhuận tăng 5-15 % so với đối chứng của nông dân.
Các hợp tác xã cà phê cũng đã bắt đầu ứng dụng AI, công nghệ blockchain vào phân tích dữ liệu lớn để truy xuất nguồn gốc, dự đoán giá cả và xu hướng tiêu thụ cà phê, từ đó giúp nông dân định hướng sản xuất và tiếp cận thị trường hiệu quả hơn.
Một số nông dân tại Đắk Lắk, Gia Lai đã áp dụng công nghệ tưới tiết kiệm kết hợp bón phân qua hệ thống tưới và sử dụng cảm biến để theo dõi độ ẩm của đất (IoT). Nhờ vào việc giảm bớt tưới nước, sản lượng cà phê của họ không những được cải thiện mà còn bảo vệ nguồn nước ngầm trong khu vực, hiệu quả kinh tế tăng.
Mặc dù các giải pháp canh tác cà phê thông minh đã được áp dụng ở Tây Nguyên song quy mô còn nhỏ lẻ chưa tạo được sự thay đổi mang tính đột phá và mức độ áp dụng còn thấp và thiếu đồng bộ để tạo được giá trị gia tăng cho ngành hàng.
Tại hội thảo, các đại biểu, doanh nghiệp, nhà khoa học, đánh giá toàn diện thực trạng sản xuất, chế biến và tiêu thụ cà phê huyện Ea H’Leo; phân tích cơ hội và thách thức đối với ngành cà phê trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, yêu cầu phát triển xanh và bền vững; chia sẻ kinh nghiệm, mô hình sản xuất cà phê bền vững từ các địa phương, doanh nghiệp, tổ chức thành công.
Bên cạnh đó, đề xuất giải pháp cụ thể, khả thi để thúc đẩy sản xuất, chế biến, tiêu thụ cà phê Ea H’Leo theo hướng hiện đại, hiệu quả, bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu như: thúc đẩy tái canh cà phê với giống mới năng suất, chất lượng cao, chịu hạn tốt; áp dụng rộng rãi các quy trình canh tác bền vững, hạn chế tối đa phân bón, thuốc hóa học; tăng cường đầu tư vào chế biến sâu, xây dựng thương hiệu cà phê Ea H’Leo gắn với chỉ dẫn địa lý và tiêu chuẩn quốc tế; phát triển hợp tác xã, liên kết chuỗi giữa nông dân - doanh nghiệp - ngân hàng - thị trường; mở rộng thị trường xuất khẩu trực tiếp, giảm dần phụ thuộc vào trung gian;…
Trong khuôn khổ hội thảo, bà con nông dân huyện Ea H’leo đã được lắng nghe một số tham luận của các chuyên gia đầu ngành, đại diện các cấp hội nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp sản xuất, chế biến cà phê liên quan đến cà phê. Đồng thời cùng nhau trao đổi, thảo luận, tìm ra các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển cà phê bền vững và đề xuất những giải pháp tháo gỡ khó khăn vướng mắc ảnh hưởng đến phát triển cà phê bền vững ở huyện Ea H'Leo trong giai đoạn mới.
“SCF không chỉ là xu hướng công nghệ mà còn là một giải pháp quan trọng giúp ngành cà phê Tây Nguyên vượt qua với những thách thức trong bối cảnh biến đổi khí hậu, thị trường để đảm bảo sản xuất bền vững. Việc áp dụng các công nghệ tiên tiến trong SCF sẽ giúp tối ưu hóa quy trình sản xuất, bảo vệ môi trường, và nâng cao đời sống của người nông dân. Do đó, để ngành cà phê Tây Nguyên phát triển bền vững, việc đầu tư vào SCF là một hướng đi cần được đẩy mạnh và nhân rộng trong tương lai. Đây là cuộc cách mạng xanh trong ngành cà phê” - ông Trương Hồng khẳng định./.
