Ngành điều Việt Nam và nghịch lý mua cao bán thấp

"Phơi bày" những khó khăn của ngành điều

Hội nghị điều quốc tế Việt Nam lần thứ 13 khai mạc sáng ngày 27/2/2024 tại TP. Đồng Hới, tỉnh Quảng Bình, do Hiệp hội Điều Việt Nam (VINACAS) và Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công thương) phối hợp tổ chức. Đây là lần đầu tiên mà những khó khăn nội tại của ngành điều Việt Nam được chính chủ nhà "phơi bày" cho hàng trăm doanh nghiệp cũng như đối tác nước ngoài đến từ 40 nước khác hiểu rõ.

Phát biểu tại hội nghị, ông Phạm Văn Công, Chủ tịch VINACAS cho biết: "Năm 2022, 2023, chuỗi cung ứng toàn cầu, trong đó có ngành điều đang dần hồi phục sau đại dịch thì lại bị tác động lớn từ cuộc xung đột Nga - Ukraine, Israel - Hamas và lạm phát cao trên toàn cầu. Là mặt hàng được tiêu thụ chủ yếu ở các nước phát triển, giá điều nhân xuất khẩu của Việt Nam vốn đã giảm nhiều trong những năm trước, lại tiếp tục giảm xuống thấp trong năm 2023.

Trong khi đó, giá điều thô nguyên liệu (được sản xuất nhiều nhất tại châu Phi) tuy cũng giảm, nhưng mức giảm chậm hơn nhiều so với điều nhân, từ đó dẫn đến việc phân chia lợi nhuận không hợp lý, mà thiệt thòi đang nằm ở phía các doanh nghiệp Việt Nam.

Giá thành cao hơn giá bán đã khiến cho hầu hết các doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu điều nhân Việt Nam bị thua lỗ hoặc không có lợi nhuận. Không ít nhà máy chế biến điều nhân đã phải tạm dừng hoạt động hoặc giảm sản lượng, nguy cơ đóng cửa hàng loạt đang cận kề. Trong khi đó, Việt Nam là trung tâm của chuỗi cung ứng ngành điều toàn cầu vì nhập khẩu tới gần 65% sản lượng điều thô của thế giới và chiếm gần 80% lượng điều nhân xuất khẩu.

Do vậy, nếu xảy ra tình trạng đóng cửa hàng loạt các nhà máy chế biến, chuỗi cung ứng hạt điều toàn cầu sẽ bị đứt gãy dẫn tới điều nhân trên thị trường bị thiếu hụt và điều thô sẽ dư thừa. Như vậy, không chỉ Việt Nam mà các nước khác trong toàn chuỗi cung ứng hạt điều toàn cầu cũng sẽ bị ảnh hưởng", ông Phạm Văn Công phân tích.

Giá điều nhân liên tục giảm cũng ảnh hưởng không nhỏ đến các nhà nhập khẩu. Giá giảm khiến họ ít dám ký mua xa như trước đây mà chủ yếu ký giao hàng gần với thời gian ngắn. Bên cạnh đó là vấn đề chất lượng và vệ sinh an toàn thực phẩm của cả điều thô lẫn điều nhân có biểu hiện đáng lo ngại.

Theo Vinacas, trong chuỗi cung ứng ngành điều toàn cầu hiện nay, sự tăng trưởng nóng về diện tích và sản lượng điều thô ở một số nước châu Phi và Campuchia chưa có dấu hiệu dừng lại. Trong khi công nghiệp chế biến điều ở các nước này còn khiêm tốn.

Một số nước có sản lượng lớn nhưng lại đang áp dụng chính sách bảo hộ sâu với điều thô như: Quy định mức giá bán tối thiểu; quy định thu thuế xuất khẩu và nhiều loại phí... dẫn đến giá điều thô cao. Các nhà chiên rang, kinh doanh siêu thị gặp sự cạnh tranh của các loại hạt khác và tiêu dùng giảm không tăng được giá bán và do vậy, không tăng giá mua nhân điều.

Vinacas lo ngại, nếu xảy ra tình trạng đóng cửa hàng loạt các nhà máy chế biến, chuỗi cung ứng hạt điều toàn cầu sẽ bị đứt gãy. Điều nhân trên thị trường bị thiếu hụt và điều thô sẽ dư thừa.

Điều này sẽ gây ra thiệt hại chung cho toàn chuỗi cung ứng ngành điều toàn cầu và dẫn tới nhiều hệ lụy. Trong đó, nguy cơ lớn nhất là nông dân ở nhiều quốc gia sẽ bỏ bê cây điều do không tiêu thụ được điều thô. "Nếu nông dân thờ ơ với cây điều thì chuỗi cung ứng hạt điều toàn cầu sẽ bị ảnh hưởng rất lớn về lâu dài", ông Công nói.

Doanh nghiệp ngành điều tự "gõ vào chân mình"

Việt Nam là trung tâm của chuỗi cung ứng khi là nước nhập khẩu tới gần 65% sản lượng điều thô của thế giới và chiếm gần 80% lượng điều nhân xuất khẩu. Năm 2023, các doanh nghiệp ngành điều Việt Nam nhập khẩu xấp xỉ 3 triệu tấn điều thô, chế biến xuất khẩu trên 600.000 tấn điều nhân. Tuy nhiên, giá điều thô có thời điểm tăng cao trong khi giá điều nhân cũng tăng nhưng không tương ứng, khiến nhiều doanh nghiệp càng làm càng lỗ.

Bước qua đầu mùa vụ điều năm 2024, nỗi lo này lại chực chờ khi vẫn tiếp diễn tình trạng doanh nghiệp, nhà máy chế biến điều trong nước có dấu hiệu mạnh ai nấy chạy đua nguyên liệu, tranh nhau làm giá khiến cho giá điều thô khả năng tiếp tục lên cao.

Trao đổi với báo chí, lãnh đạo VINACAS thừa nhận bên cạnh những khó khăn khách quan từ ảnh hưởng của thế giới, ngành điều Việt Nam lâm vào cảnh khó khăn hiện nay có lỗi rất lớn của các doanh nghiệp Việt Nam khi tranh mua điều thô với giá cao sau đó lại tranh nhau bán điều nhân khiến cho khách hàng nước ngoài lợi dụng để ép giá.

Nhiều doanh nghiệp tham dự hội nghị đều có cùng nhận định: "Giá điều thô đầu vụ lúc nào cũng có chất lượng cao hơn, khi mua sớm cũng đỡ phải tốn chi phí lưu kho, và hơn nữa nhà máy không thể nào chờ đợi trong cảnh thiếu nguyên liệu. Ngoài ra áp lực thực hiện hợp đồng, áp lực trả lãi ngân hàng luôn đè nặng lên doanh nghiệp. Những yếu tố này khiến cho các doanh nghiệp Việt Nam không thể đoàn kết lại được mà phải tìm cách tự đi".

Chủ tịch VINACAS Phạm Văn Công thẳng thắng nhìn nhận, doanh nghiệp Việt đang “tự gõ vào chân mình" khi tự đẩy giá thành điều nguyên liệu cao hơn giá bán. Tình trạng này khiến hầu hết các doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu điều nhân trong nước bị thua lỗ hoặc không có lợi nhuận, nhiều nhà chế biến đã phải tạm dừng hoạt động hoặc giảm sản lượng.

Ông Phạm Văn Công cho rằng, việc chủ động định hình lại chuỗi cung ứng điều toàn cầu, với sự tham gia của doanh nghiệp nội địa và nhiều quốc gia sản xuất điều là cần thiết để tìm tiếng nói chung, liên kết với nhau giải quyết những bất ổn, duy trì sự phát triển ổn định, bền vững.

“Tại sao nguyên liệu tăng nhưng giá điều nhân bán ra lại thấp, đây là câu hỏi rất nhức nhối. Việt Nam đang chi phối thị trường điều quốc tế, nhưng lại không làm chủ được thị trường nên phải phân tích chuỗi sản phẩm này xem khúc mắc ở đâu. VINACAS cho rằng, đó là lỗi của doanh nghiệp ngành điều Việt Nam, ta tự đội giá nguyên liệu, tranh mua, tranh bán, nguyên nhân nằm ở đó”, ông Công thẳng thắn nhận xét.

Để ổn định lại ngành điều Việt Nam và thế giới, Vinacas mong muốn Hội nghị Điều quốc tế Việt Nam lần thứ 13 cần thẳng thắn đánh giá về thực trạng của chuỗi cung ứng điều toàn cầu hiện nay.

"Mục tiêu là làm sao để chuỗi cung ứng ngành điều toàn cầu được vận hành suôn sẻ, hài hòa được lợi ích của tất cả các bên, từ nông dân trồng điều, nhà thương mại điều thô, các nhà chế biến, xuất khẩu điều nhân tới các nhà rang chiên, bán lẻ điều nhân", ông Công chia sẻ./.