“Du lịch xanh”: Sản phẩm của văn hóa việt Nam trong tiến trình hội nhập, toàn cầu hóa hiện nay

1. Văn hóa, sản phẩm văn hóa và Văn hóa Du lịch

Văn hóa là toàn bộ những sáng tạo của con người trên nền của thế giới tự nhiên - xã hội. Văn hóa là của con người, thuộc về con người và chỉ thuộc về con người mà thôi. Nó ra đời là một tất yếu khách quan để phản ánh và phục vụ cuộc sống của các cá nhân và cộng đồng người trong những thời điểm khác nhau của lịch sử.

Trong tiến trình phát triển, bất cứ một cộng đồng dân tộc nào đều hướng tới việc sáng tạo ra những sản phẩm văn hóa đặc sắc phục vụ chính cuộc sống của cộng đồng mình. Các hoạt động văn hóa của con người đã đi từ tự phát đến tự giác; đi từ hoạt động tự thân, nhỏ lẻ đến hoạt động được tổ chức chặt chẽ, mang tính xã hội hóa cao. Mỗi một sản phẩm do con người tạo ra đều là một sản phẩm văn hóa.

Tuy nhiên, các sản phẩm do con người tạo ra thì vô cùng phong phú đa dạng cho nên người ta có thể chia ra thành nhiều loại hình sản phẩm khác nhau. Thông thường, người ta thường hiểu Sản phẩm văn hóa là những sản phẩm mang nặng yếu tố tinh thần của con người. Xét về bản chất, khi đưa các yếu tố văn hóa phi vật thể vào cuộc sống xã hội nhằm các mục đích khác nhau, chúng lập tức trở thành các sản phẩm văn hóa.

Văn hóa hay sản phẩm văn hóa trước hết là yếu tố tự thân, nội tại của xã hội loài người; đây chính là sản phẩm của con người, do con người và vì con người. Trong nền kinh tế thị trường, nhiều sản phẩm văn hóa khi được khai thác sẽ đem lại cho con người ta những giá cả nhất định, tương ứng với giá trị mà chúng hàm chứa. Từ đó cho thấy: “Sản phẩm văn hóa là những sản phẩm trong lĩnh vực tinh thần do con người sáng tạo ra trong tiến trình phát triển của lịch sử để phục vụ cuộc sống, thỏa mãn những mục đích và nhu cầu khác nhau của các cá nhân, cộng đồng người”. Sản phẩm văn hóa có thể do một cá nhân, một tổ chức hay một cộng đồng sáng tạo ra.

Nó ra đời trong một thời gian và không gian nhất định, mang những giá trị nhất định và khi đưa vào thị trường nó sẽ có những giá cả nhất định. Sản phẩm văn hóa luôn chứa đựng bản sắc riêng biệt, nó mang dấu ấn cá nhân và cộng đồng nên luôn phản ánh và biểu hiện các yếu tố mang sắc thái dân tộc, địa phương, vùng miền...

Trong một cộng đồng người, sản phẩm văn hóa cũng chính là sản phẩm của lịch sử và điều đó khiến cho sản phẩm văn hóa luôn mang dấu ấn của thời đại và được lưu giữ, trao truyền cho các thế hệ kế tiếp, được các thế hệ kế tiếp kế thừa và phát triển, nâng lên những tầm cao giá trị mới.

Sản phẩm văn hóa có thể là các tác phẩm thuộc về 7 loại hình nghệ thuật đương đại hay các tác phẩm văn học nghệ thuật hoặc bất cứ một sản phẩm hàng hóa văn hóa nào khác phục vụ các nhu cầu khác nhau của đời sống con người, được số đông chấp nhận và sử dụng trong sự đồng thuận. Suy rộng ra, có thể nói tất cả những sản phẩm tiêu dùng phục vụ đời sống sinh hoạt xã hội của con người có giá trị sử dụng, giá trị thẩm mỹ đều được coi là những sản phẩm văn hóa. Trong quá trình phát triển, nhiều sản phẩm văn hóa mới được ra đời phục vụ cuộc sống và sự phát triển của xã hội loài người.

Một trong những sản phẩm của văn hóa trong tiến trình hội nhập, toàn cầu hóa là hoạt động du lịch. Trong tiến trình hội nhập, toàn cầu hóa sâu rộng hiện nay, du lịch Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ. Yếu tố thành công của Du lịch Việt Nam có được là do đã và đang khai thác hiệu quả các giá trị đặc sắc của văn hóa dân tộc đưa vào trong kinh doanh du lịch.

Thông qua hoạt động du lịch; sự giao lưu, giao thoa giữa các dòng du khách nội địa và quốc tế với cư dân bản địa đã cho ra đời một loại hình sản phẩm văn hóa đặc trưng đó là những sản phẩm du lịch. Sản phẩm du lịch là những sản phẩm văn hóa phục vụ các đối tượng du khách khác nhau. Khi đưa các sản phẩm văn hóa vào trong kinh doanh du lịch sẽ tạo nên các sản phẩm du lịch. Việc nghiên cứu, khai thác các giá trị văn hóa để phát triển du lịch đã ra đời khoa học Văn hóa Du lịch.

Trong hệ thống các sản phẩm du lịch được sinh ra từ văn hóa, “Văn hóa Du lịch” là một thuật ngữ khoa học mang tính đặc trưng, nổi trội của du lịch Việt Nam, của Văn hóa Việt Nam. Từ thực tế hoạt động du lịch ở Việt Nam hiện nay cho thấy “Văn hóa Du lịch là khoa học nghiên cứu, khai thác các giá trị văn hóa để phát triển du lịch”. Văn hóa Du lịch là một khoa học mà đối tượng nghiên cứu của nó là văn hóa Việt Nam, mục tiêu của nó là đáp ứng và thỏa mãn các nhu cầu khác nhau của du khách trong và ngoài nước.

Văn hóa Du lịch chính là phương pháp để giải bài toán cung – cầu của du lịch Việt Nam trong tiến trình hội nhập. Do vậy, Văn hóa Du lịch chính là sản phẩm của văn hóa Việt Nam trong quá trình hội nhập, toàn cầu hóa hiện nay. 

2. Đặc điểm của sản phẩm văn hóa và sản phẩm du lịch

- Sản phẩm văn hóa là sản phẩm của con người, do con người và vì con người. Bất kỳ một sản phẩm nào do con người sáng tạo, sản xuất ra đều được coi là sản phẩm văn hóa.

Tuy nhiên, giá trị của các sản phẩm văn hóa là rất khác nhau. Nó có thể có giá trị tích cực hoặc tiêu cực hoặc tổng hợp cả tích cực và tiêu cực trong cùng một sản phẩm văn hóa. Chính điều đó sẽ ảnh hưởng đến giá cả của các sản phẩm văn hóa là rất khác nhau khi đưa các sản phẩm đó vào cuộc sống.

- Sản phẩm văn hóa mang dấu ấn thời đại, nó luôn phản ánh khả năng, trình độ, điều kiện phát triển; tâm lý xã hội, mục tiêu, mục đích của các cá nhân, cộng đồng dân cư trong xã hội ở thời điểm mà nó ra đời.

- Sản phẩm văn hóa không phải khi nào cũng biểu hiện, thể hiện rõ định hình, định tính, định lượng; có nghĩa là tính cụ thể của sản phẩm văn hóa không phải là yếu tố xuyên suốt khi nào cũng có. Sản phẩm văn hóa có tầm lan tỏa rộng, sức lan tỏa bền bỉ. Nội dung và hình thức, qui mô và tính chất lan tỏa là không đồng nhất.

- Tác động của sản phẩm văn hóa đối với xã hội loài người, các cộng đồng dân cư, các cá nhân, tổ chức… là rất khác nhau nhưng đều thống nhất ở tính phổ quát rộng rãi và bền vững cao. Sản phẩm văn hóa luôn chứa đựng giá trị nhưng không phải bao giờ cũng biểu hiện ra về mặt giá cả. Không phải sản phẩm văn hóa nào cũng trở thành hàng hóa. Giá cả không phải bao giờ cũng phản ánh hết giá trị của sản phẩm văn hóa.

Là ngành kinh tế dịch vụ mang tính tổng hợp cao, du khách trong quá trình đi du lịch sẽ tiêu dùng các sản phẩm du lịch. Theo Luật Du lịch, “Sản phẩm du lịch là tập hợp các dịch vụ cần thiết để thỏa mãn nhu cầu của khách du lịch trong chuyến đi du lịch”.

Không chỉ thỏa mãn những nhu cầu sinh học, du khách còn mong muốn được thỏa mãn các nhu cầu văn hóa ngày càng cao. Những nhu cầu này phụ thuộc nhiểu vào các yếu tố chủng tộc, tuổi tác, giới tính, nghề nghiệp, vị trí xã hội, sức khỏe, khả năng tài chính và các yếu tố tâm sinh lý khác…

Do vậy, để thỏa mãn nhu cầu ngày càng cao của du khách, các sản phẩm du lịch đòi hỏi phải đạt được nhiều tiêu chí hết sức cơ bản. Từ thực tế của hoạt động du lịch ở Việt Nam, chúng tôi đưa ra khái niệm về sản phẩm du lịch, như sau: “Sản phẩm du lịch là toàn bộ những dịch vụ tạo ra các hàng hóa mang tính đặc thù do các cá nhân và tổ chức kinh doanh du lịch cung cấp để phục vụ những nhu cầu của các đối tượng du khách khác nhau đồng thời đem lại những lợi ích kinh tế, văn hóa - xã hội ở nơi đang diễn ra các hoạt động du lịch. Sản phẩm du lịch luôn đáp ứng và làm thỏa mãn các nhu cầu của du khách; nó phù hợp với những tiêu chí nghề nghiệp theo thông lệ quốc tế đồng thời chứa đựng những giá trị văn hóa mang đặc trưng bản địa”.

Là một ngành kinh tế tổng hợp mang bản chất và nội dung văn hóa sâu sắc; trên cơ sở, nền tảng văn hóa dân tộc - vùng miền, hoạt động Du lịch luôn đem đến cho du khách những sản phẩm chứa đựng các giá trị nhân văn đặc sắc mang sắc thái bản địa. Điều đó cho thấy những sản phẩm du lịch cũng chính là những sản phẩm của văn hóa du lịch. Sản phẩm du lịch trước hết là một loại hàng hóa nhưng là một loại hàng hóa đặc biệt, nó cũng cần có quá trình nghiên cứu, đầu tư, có người sản xuất với qui trình sản xuất khác nhau, có người tiêu dùng... như mọi hàng hóa khác.

Sản phẩm du lịch thường mang những đặc trưng văn hóa cao, thỏa mãn nhu cầu của các đối tượng du khách. Đó có thể là một chương trình du lịch diễn ra trong thời gian và không gian khác nhau. Sản phẩm du lịch thể hiện trong các tour du lịch này chính là việc khai thác các tiềm năng, nguồn lực sẵn có trên một địa bàn hoặc được tạo ra khi biết kết hợp những tiềm năng, nguồn lực này theo những thể thức riêng của từng cá nhân hay một công ty nào đó.

Xây dựng một chương trình du lịch (tour) chính là tạo ra một sản phẩm du lịch. Đó chính là việc khai thác các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của các địa phương vào hoạt động du lịch; như việc đưa các loại hình nghệ thuật, dân ca, dân vũ, văn hóa ẩm thực hay các hình thức hoạt động thể thao, các hoạt động lễ hội truyền thống, trình diễn, diễn xướng dân gian… vào phục vụ du khách. Những hoạt động như vậy giúp cho du khách trực tiếp thẩm nhận và hưởng thụ, trải nghiệm văn hóa mà họ vốn có nhu cầu nhưng không biết tiếp cận như thế nào, ở đâu, thời gian nào…?

Sản phẩm du lịch cũng còn là cách tổ chức, điều phối các chương trình du lịch theo những cách thức và biện pháp khác nhau. Cũng với những điểm đến đã được xác định nhưng nhà tổ chức có thể đưa ra nhiều cấu hình tour khác nhau để tiếp cận những tuyến điểm du lịch theo những góc độ khác nhau, tránh sự nhàm chán cho các đối tượng khách. Hiện tượng này có thể tạm gọi đó là tình trạng “rượu cũ, bình mới”. Nếu như những người kinh doanh du lịch liên tục tư duy sáng tạo để cho ra đời các chương trình du lịch khác nhau trên cơ sở khai thác các tài nguyên sẵn có trên một địa bàn, khu vực cụ thể thì sẽ cho ra các sản phẩm thuộc dạng “rượu mới, bình mới”…

Trong quá trình hướng dẫn du lịch, các hướng dẫn viên cũng là những người sẽ góp phần quan trọng trong việc tạo dựng những sản phẩm du lịch tưởng như vô hình thông qua các kỹ năng tác nghiệp của mình. Dưới góc độ này, các hướng dẫn viên du lịch là những người góp phần quan trọng trong việc xây dựng các sản phẩm du lịch có chất lượng đưa tới phục vụ du khách.

Thông qua trình độ và nhiệt huyết của hướng dẫn viên, các tuyến điểm tham quan du lịch được khai mở và sống dậy dưới những góc nhìn khác, đem đến cho du khách cái nhìn sống động về những công trình, hiện vật tưởng như vô tri, vô giác… Thông qua hướng dẫn viên du lịch, mối quan hệ dù là ở cấp độ nào giữa du khách đối với các đối tượng tham quan đều là mối quan hệ cơ hữu, mối quan hệ đa chiều, trực tuyến được thiết lập tức thời, tại chỗ, không thông qua bất cứ một kênh thông tin gián tiếp nào.

Sản phẩm du lịch còn là sự đa dạng hóa những dịch vụ và nâng cao không ngừng chất lượng các dịch vụ phục vụ và chăm sóc khách hàng, làm thỏa mãn những nhu cầu khác nhau của khách du lịch như các dịch vụ chăm sóc sức khỏe, dịch vụ làm đẹp, các dịch vụ thông tin liên lạc, bưu chính viễn thông, dịch vụ tài chính, ngân hàng tiện lợi, dịch vụ ghi dấu và lưu giữ hình ảnh, âm thanh của du khách.v.v… Tất cả những dịch vụ đó sẽ đem lại nhiều lợi ích to lớn cho du khách và cũng là yếu tố quyết định doanh thu của các điểm du lịch.

Sản phẩm du lịch thường được cụ thể hóa bằng các sản phẩm vật chất cung cấp cho du khách ở những nơi du khách dừng chân, nghỉ ngơi hay tham quan du lịch. Đó có thể là các vật phẩm, đồ lưu niệm; các chủng loại hàng hóa với mẫu mã, chất liệu, phương pháp chế tác đem đến nhiều công năng tiện ích khác nhau cho người sử dụng. Những sản phẩm này với những giá cả khác nhau được cung cấp đến tay người tiêu dùng là các du khách bằng những phương cách khác nhau. Chính phương cách đưa các sản phẩm mang nặng giá trị văn hóa đến với du khách là một biểu hiện cụ thể của Văn hóa Du lịch!

Sản phẩm du lịch còn là phong cách của người làm du lịch ở các vị trí và cương vị khác nhau tạo ra những hình ảnh mới ấn tượng đem lại sự hài lòng cho du khách. Sản phẩm du lịch không phải là những gì cao xa, đôi khi chỉ là một nụ cười thân thiện hay một câu xin lỗi, một lời cám ơn… của người làm du lịch hướng về du khách. Dưới góc độ này, sản phẩm du lịch là một khía cạnh của văn hóa du lịch.

Tổng hợp lại, giá trị của tất cả các sản phẩm du lịch khác nhau được đánh giá bằng số lượng khách đến và đi du lịch, phụ thuộc vào mức chi tiêu của du khách trong một chuyến du lịch và ảnh hưởng, tác động của hệ thống sản phẩm đó đến sự phát triển kinh tế - xã hội của một địa phương, đất nước. Giá trị của sản phẩm du lịch được đánh giá bằng hai hình thức: đo đếm được và không đo đếm được. Đo đếm được là doanh thu từ hoạt động du lịch còn không đo đếm được là ấn tượng của du khách sau khi sử dụng các sản phẩm du lịch.

Đối sánh sản phẩm văn hóa và sản phẩm du lịch

3. Văn hóa Du lịch - sản phẩm của văn hóa Việt Nam trong tiến trình hội nhập, toàn cầu hóa hiện nay

Văn hóa có ý nghĩa quyết định trong các mối quan hệ giữa các cá nhân và cộng đồng, giữa các quốc gia trên thế giới trong tiến trình toàn cầu hóa bởi vì bản chất của toàn cầu hóa chính là sự giao thoa mọi mặt của đời sống xã hội. Trong nền kinh tế tri thức, mọi sản phẩm đều chứa đựng hàm lượng trí tuệ và hàm lượng văn hóa cao. Do vậy có thể nói mỗi sản phẩm do con người tạo ra trong giai đoạn hiện nay đều là một sản phẩm văn hóa. Từ đó cho thấy, các sản phẩm du lịch đều phải là những sản phẩm văn hóa. Bản chất của Du lịch là văn hóa; ngay trong Logo của ngành Du lịch Việt Nam “Việt Nam vẻ đẹp tiềm ẩn” đã nói lên điều này. Mỗi một sản phẩm du lịch đều hàm chứa những giá trị văn hóa sâu sắc.

Do vậy, trong du lịch, việc truyền bá các giá trị của văn hóa Việt Nam tới các đối tượng du khách khác nhau là công việc đặc biệt quan trọng. Muốn vậy, phải nghiên cứu, tìm hiểu về Việt Nam, về Văn hóa Việt Nam. Và từ đó Văn hóa Du lịch ra đời. Văn hóa Du lịch chính là quá trình thẩm nhận những giá trị văn hóa Việt Nam đối với mọi đối tượng du khách khác nhau. Văn hóa Du lịch giúp người kinh doanh du lịch khai thác những giá trị văn hóa trong kinh doanh.

Đây chính là ngành khoa học nghiên cứu ứng dụng, nghiên cứu triển khai để khai thác các giá trị của văn hóa Việt Nam trong hoạt động kinh doanh du lịch. Xuất phát từ những phân tích ở trên cho thấy, cần phải khai thác có hiệu quả các sản phẩm văn hóa biến chúng thành các sản phẩm du lịch. Bằng những động thái tích cực và khoa học để đưa ra nhiều sản phẩm du lịch mang đặc trưng văn hóa cao. Sản phẩm văn hóa chỉ biến thành sản phẩm du lịch khi nó tham gia vào các quá trình hoạt động kinh doanh du lịch, phục vụ các nhu cầu khác nhau của khách du lịch.

Không tham gia vào quá trình hoạt động du lịch, không phục vụ các nhu cầu của khách du lịch, không thể coi là sản phẩm du lịch. Tùy thuộc vào chất lượng, giá trị của sản phẩm du lịch và cách thức và biện pháp kinh doanh mà sản phẩm du lịch có giá cả khác nhau. Không phải bao giờ giá cả và giá trị của một sản phẩm du lịch cũng tương đồng. Vấn đề quan trọng nhất của Văn hóa Du lịch chính là nắm bắt những giá trị vốn có của văn hóa, xếp đặt và tạo dựng những giá trị mới chuyển tải tới các đối tượng du khách bằng những phương cách khác nhau rồi từ đó tạo ra sự cân bằng giữa giá cả và giá trị mới được thiết lập.

Tất cả các sản phẩm du lịch đều là sản phẩm văn hóa nhưng không phải sản phẩm văn hóa nào cũng trở thành sản phẩm du lịch. Người tổ chức, quản lý, điều hành du lịch đứng vai trò trung gian định hướng, tổ chức cho du khách tiếp cận với các sản phẩm văn hóa; kết nối du khách với các sản phẩm văn hóa, biến các sản phẩm văn hóa thành sản phẩm du lịch.

Ví dụ: Một lễ hội truyền thống hay một phong tục tập quán của một địa phương nào đó dù đặc sắc và phong phú đến đâu nhưng khi tổ chức ra chỉ để phục vụ các nghi lễ tôn giáo - tín ngưỡng truyền thống hay các nhu cầu văn hóa của cư dân bản địa thì đó chỉ là một sản phẩm văn hóa. Nhưng khi đưa khách du lịch tới tiếp cận, tham gia (trực tiếp hay gián tiếp) các hoạt động của nó thì khi đó lễ hội, tập tục đó lập tức trở thành sản phẩm du lịch hay sản phẩm văn hóa du lịch.

Mỗi sản phẩm du lịch đều phải chứa đựng hàm lượng văn hóa cao và khi có hàm lượng văn hóa cao, các sản phẩm du lịch sẽ được du khách tiêu dùng nhanh chóng. Đó chính là tác động tương hỗ của sản phẩm văn hóa – sản phẩm du lịch. Thuật ngữ Văn hóa Du lịch đã và đang được sử dụng khá phổ biến trong đời sống xã hội và trở thành ngành khoa học được ứng dụng rộng rãi trong xã hội. Văn hóa Du lịch còn được hiểu một cách cụ thể là “văn hóa của người làm du lịch” hay “văn hóa kinh doanh trong hoạt động du lịch” hoặc là “kinh doanh du lịch có văn hóa”.v.v… 

Vấn đề được đặt ra là:

- Khi nào một sản phẩm văn hóa được coi là một sản phẩm du lịch?

- Những sản phẩm văn hóa nào ở địa phương bạn có thể trở thành sản phẩm du lịch?

- Muốn biến một sản phẩm văn hóa thành sản phẩm du lịch thì phải có bước đi và biện pháp như thế nào cho phù hợp với tình hình chung và điều kiện của địa phương?

Để trả lời các câu hỏi đó, chúng ta phải bắt đầu đi từ sự tìm hiểu các yếu tố nội tại của sản phẩm vật chất với tư cách làm một sản phẩm văn hóa. Với bất kỳ một sản phẩm vật chất nào cũng chứa đựng hàm lượng văn hóa. Hàm lượng văn hóa kết tinh trong mỗi sản phẩm thể hiện ở các mặt sau đây:

- Công năng và tên gọi sản phẩm.

- Hình dáng (hình khối), kích thước, sắc màu, chất liệu chế tác ra sản phẩm.  

- Những dấu ấn văn hóa đặc trưng mà sản phẩm hàm chứa.

- Cách thức sử dụng, khai thác giá trị của sản phẩm đó phục vụ cuộc sống.

- Giá trị và giá cả của sản phẩm trong đời sống xã hội ở một địa bàn nào đó.

Mỗi một sản phẩm văn hóa, một sản phẩm du lịch khi tham gia vào tiến trình hội nhập, toàn cầu hóa đều phải thỏa mãn hai yêu cầu sau: kế thừa và phát triển, mang những đặc trưng văn hóa bản địa đặc sắc; đồng thời đáp ứng và làm và thỏa mãn những yêu cầu của đối tượng sử dụng. Đối tượng sử dụng của Văn hóa Du lịch chính là các du khách. Trong nền kinh tế thị trường, đối với du lịch vấn đề cốt lõi là làm sao tạo ra được nhiều những sản phẩm chứa đựng hàm lượng văn hóa và trí tuệ cao đáp ứng các nhu cầu du khách.

Việc tạo ra các sản phẩm du lịch chính là nội dung cốt lõi của Văn hóa Du lịch. Văn hóa Du lịch chính là sự phát triển của Văn hóa. Phát triển Văn hóa Du lịch chính là giải quyết nội hàm của Văn hóa và phát triển. Từ những phân tích và nhận định ở trên có thể đưa ra kết luận: “Văn hóa Du lịch là sản phẩm của văn hóa Việt Nam trong tiến trình hội nhập, toàn cầu hóa hiện nay”./.

Tài liệu dẫn

1. Luật Du lịch, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội 2005, 80 trang.
2. Luật Di sản văn hóa và Nghị định hướng dẫn thi hành, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội 2002, 98 trang.
3.  Dương Văn Sáu (2004), Lễ hội Việt Nam trong sự phát triển du lịch, Giáo trình dùng cho sinh viên các trường Đại học và Cao đẳng ngành Du lịch của trường Đại học Văn hóa Hà Nội.