Chợ Bình Tây: Nét độc đáo về kiến trúc
Khu chợ được xây dựng theo kỹ thuật hiện đại của Pháp, nhưng lại được thiết kế theo phong cách Á Đông. Nhìn từ trên cao, khu chợ trông thật nổi bật với lớp ngói âm dương màu đỏ nhuốm rêu phong và bức tường được sơn màu vàng hoài cổ. Chợ Bình Tây có một điểm độc đáo nhất là chính giữa chợ có khoảng sân rộng rãi và thoáng mát. Chính giữa khoảng sân của chợ là bệ thờ và tượng của ông Quách Đàm - người đã có công xây dựng chợ.
Xung quanh chợ có hồ sen nuôi cá, tượng kỳ lân chầu, rồng phun nước và vài chiếc ghế đá để khách nghỉ chân. Cổng chính của khu chợ nằm trên đường Tháp Mười, được thiết kế theo dạng tháp lầu, trông giống với kiến trúc của các ngôi chùa Việt Nam. Ngọn tháp của chợ có 4 mặt, mỗi mặt đều được lắp 1 chiếc đồng hồ lớn, tương tự như chợ Bến Thành. Mặt trước của tháp có 1 bức tranh phù điêu bằng sành màu xanh, khảm hình “lưỡng long chầu châu” và trên góc mái, đỉnh tháp đều được trang trí bằng hình rồng đắp nổi.
Đi sâu vào trong chợ, các lối đi thông thoáng, mát mẻ. Từng ngành hàng được sắp xếp thoáng đãng. Hàng hóa ở đây ra vào liên tục với khối lượng lớn. Chợ có 12 cổng nhỏ thông ra bốn hướng và một cổng chính nhìn ra đường Tháp Mười. Chợ Bình Tây hiện là một trong những chợ đầu mối hàng đầu của TP. Hồ Chí Minh và cả nước.
Chợ Bình Tây hiện có trên 2.300 quầy sạp kinh doanh với hơn 30 nhóm ngành hàng. Các ngành hàng chủ lực, bao gồm: Gia vị (bào ngư, vi cá, bong bóng cá, kim châm, các loại nấm… phục vụ nấu ăn), Mứt, bánh các loại, Quần áo may sẵn, Giày dép, Túi xách da, Đồ gia dụng (sành sứ, nhựa, nhôm, inox…), Bách hoá tổng hợp, Trang sức xi mạ, Vàng bạc đá quý….. Được chia làm 5 khu vực chính: Khu vực Tầng trệt: Bao gồm cả mặt tiền chợ đường Tháp Mười. Các ngành hàng chủ lực gồm: Sành sứ, nhang đèn, đinh kẽm, gia vị, nylon - áo mưa, giày dép, túi xách, tranh ảnh - đồ cưới, vải sợi, nhựa, nón, đồ nhôm, dao kéo, trang sức - xi mạ, túi nylon, đồ hộp, mứt trái cây, điện thoại; Khu vực tầng lầu: Có các mặt hàng chủ lực gồm quần áo may sẵn, bách hoá, bánh kẹo; Khu vực Trần Bình: Là khu vực mới được xây dựng sau gồm các nhóm ngành hàng: Gia vị tổng hợp, gia vị cao cấp, hải sản cao cấp, mức chế biến, trà - cà phê, trái cây, hoa tươi; Khu vực Lê Tấn Kế: Với các mặt hàng chủ lực như: Tôm - cá khô, dầu mỡ, tương chao, đậu - bột, đường, nón lá, gạo, mây tre gia dụng, trầu cau, rau củ Đà Lạt, bún tươi, lá xông, mắm, cải mặn, cải chua, đô chua, dừa, rau cải, trứng, sương sáo, nấm rơm, nước màu, nghêu, gia vị; Khu vực Phan Văn Khoẻ: Là khu vực bán thực phẩm chính của chợ. Bao gồm các mặt hàng ăn uống, thịt heo, thịt bò, tôm, cua - ếch - hàu, cá biển, cá đồng, vịt - heo quay, cá hấp, đậu hũ, kiệu chua, cá khô, trứng, gà - vịt sống, nước đá.
Nét kiến trúc cổ, hàng hóa dồi dào cùng với không khí mua bán trong chợ luôn nhộn nhịp bởi chức năng chợ đầu mối tạo thành đặc điểm riêng biệt cho chợ Bình Tây. Do đó, chợ Bình Tây hiện là điểm du lịch tham quan mua sắm của nhiều du khách nước ngoài. Nắm được hướng phát triển mới này, Ban quản lý chợ rất quan tâm đến việc tạo mỹ quan trong chợ cũng như hình thành cung cách mua bán ngày càng văn minh, lịch sự. Trong xu hướng chợ truyền thống đang bị cạnh tranh gắt gao bởi hệ thống siêu thị, nét riêng của chợ Bình Tây là điểm đáng quý cần được giữ gìn, phát huy hơn nữa.
Hàng ngày, từ 7h sáng chợ Bình Tây đã trở nên ồn ào, náo nhiệt, kẻ bán người mua vô cùng tấp nập, rộn ràng đến 18h chiều.
Quách Đàm: "Cha đẻ" chợ Bình Tây
Ông Quách Đàm tên thật là Diệm, vốn người Triều Châu, Trung Quốc. Khởi thủy, ông Quách cũng quàng trên vai đôi quang gánh đi khắp hang cùng ngõ hẻm khu vực Chợ Lớn để mua bán ve chai. Không nhà cửa, người thân thích, ông cứ đi mua bán cả ngày, tối về lại kiếm mái hiên ở chợ Lớn ngủ. Nghèo khổ nhưng ông Quách không bỏ ý định làm giàu. Ngày làm cật lực, đêm ngủ vỉa hè, ăn uống lại kham khổ nên sau một thời gian buôn bán ve chai, ông để dành được ít vốn. Bỏ nghề buôn bán ve chai, ông chuyển sang buôn da trâu, vi cá. Ông Quách đi khắp Sài Gòn và các tỉnh lân cận thu mua mặt hàng này rồi xuất bán ra nước ngoài.
Làm ăn khấm khá, ông thuê căn nhà trên đường Hải Thượng Lãn Ông mở cửa hiệu lớn. Giống như nhiều Hoa kiều ở Sài Gòn, khi buôn bán đều xin chữ đặt tên hiệu buôn, ông Quách được một ông thầy người Tàu viết hai câu: “Thông thương sơn hải/ Hiệp quán càn khôn”
Hai câu này nhằm chúc việc buôn may, bán tốt nên ông Quách rất thích thú bèn lấy chữ đầu của hai câu là “Thông Hiệp” đặt cho hiệu buôn. Hiện một căn nhà cổ vốn là trụ sở công ty của ông Quách Đàm trên đường Hải Thượng Lãn Ông vẫn còn logo hai chữ T & H lồng vào nhau.
Vài năm sau, ông Quách có được số vốn lớn nên mướn thêm một căn phố ở chợ Kim Biên ngày nay. Ngôi nhà gần con rạch, thông ra kênh Tàu Hủ nên ông Quách chuyển sang thu mua lúa gạo ở các tỉnh miền Tây. Ban đầu buôn nhỏ, sau phát triển to dần, ông trở thành nhà thầu cung cấp gạo lớn nhất nhì Sài Gòn - Chợ Lớn. Hầu hết những “chành” gạo ở dọc theo vùng bến Bình Đông, Lê Quang Liêm ngày nay, đều có dấu ấn của ông Quách.
Trong cuốn “Sài Gòn năm xưa”, học giả Vương Hồng Sển kể một trong những mánh lới làm ăn giúp ông Quách phất lên nhanh chóng. Một năm, ông sai mua lúa khắp miền Tây chở về dự trữ ngập trong các nhà kho chờ ngày xuất bán ra nước ngoài. Nhưng do nắm tin thị trường chưa kỹ, năm đó giá lúa quốc tế sụt giảm nặng. Với kho lúa hiện tại, ông Quách có thể lỗ nặng, phá sản nên người nhà, nhân công hết sức lo lắng. Ông lúc đó vẫn bình tĩnh như thường, ra mật lệnh cho nhân viên dưới miền Tây tiếp tục mua lúa giá như cũ. Không những thế, ông còn trả giá lúa cao hơn các thương lái khác để gom mua bằng hết.
Mặt khác, ông Quách gửi thư cho đại diện ở nước ngoài tung tin đồn giá lúa sắp tăng vọt lên cao. Mánh lới này của ông nhanh chóng khiến các thương lái “sập bẫy”. Họ đua nhau thu mua lúa trong nước với giá cao chờ bán kiếm lời. Lúc này, ông Quách mới âm thầm dừng mua lúa đồng thời xuất lúa chứa trong kho ra bán. Kho lúa vơi dần cũng là lúc các nhà buôn khác phát hiện bị lừa. Họ chia nhau gánh thay phần lỗ của ông. Trong làm ăn ông Quách nhiều mưu mẹo nhưng về đời sống ông rất được dân chúng quý mến vì thường xuyên giúp đỡ người nghèo. Ông mở quỹ từ thiện rồi cùng gia đình phân phát khắp nơi.
Nhờ tài kinh doanh, ông Quách dần vươn lên thành người giàu có nổi tiếng ở Sài Gòn - Chợ Lớn. Vì quá giàu nên người Pháp vừa năn nỉ vừa ép buộc ông mua lại các doanh nghiệp nợ nần, sắp phá sản. Nhiều công ty mía đường vì lý do này lúc đó cũng rơi vào tay ông và dần khởi sắc, mang lại cho gia đình ông Quách thêm nhiều tiền. Giàu “nứt đố đổ vách”, ông mua khu đất ruộng rộng lớn còn hoang hóa ở vùng Bình Tây (quận 6 ngày nay) rộng 17.000 m2. Với khu đất này, ông Quách tính toán xây dựng một khu chợ lớn nhất Nam Bộ. Ông cho người thiết kế khu chợ theo lối Á - Âu kết hợp, tạo các gian hàng rập khuôn rồi mời các tiểu thương vào buôn bán.
Mọi thiết kế, nhân lực, tiền của đã chuẩn bị xong thì năm 1927, ông Quách qua đời. Việc xây dựng dời lại một năm sau và đến năm 1930 chợ mới hoàn thành. Chợ mới mang tên Bình Tây nhưng hầu hết người Nam Bộ đều gọi nó bằng cái tên Chợ Lớn mới, thay cho chợ Lớn cũ bị thiêu rụi trong một trận hỏa hoạn. Trong chợ, người dân và gia đình ông Quách cho lập khu vực thờ cúng ông để tưởng nhớ người sáng lập.
Ông Quách mất, trong đám tang, khách từ các quan chức chính quyền thuộc địa, từ Trung Quốc và các đối tác làm ăn trong ngoài nước đổ về đông nghịt. Đủ thứ nhạc Tây, Tàu, Ta, Miên... Khách đi đường có việc, nối gót theo đám tang vài bước là có người lễ phép đến dâng một ly nước dừa, tặng một quạt giấy có kèm năm đồng bạc đền ơn đưa đón. Sau khi qua đời, cơ nghiệp nhà họ Quách được 2 con trai thay nhau quản lý. Các con của ông Quách giống cha tiếp tục đứng ra bảo lãnh nhiều ngành hàng có nguy cơ đổ nợ. Trong số đó có “Ngân hàng Đông Dương”, nhà băng lớn nhất miền Nam lúc bấy giờ. Nhưng do gặp đợt khủng hoảng kinh tế toàn cầu, Việt Nam bị ảnh hưởng, các nhà buôn thi nhau vỡ nợ khiến nhà băng phá sản kéo theo kho gia tài nhà họ Quách sụp đổ.
Gần 100 năm hình thành và phát triển, chợ Bình Tây ngày nay đã phát triển khá hoành tráng về quy mô, cũng như chủng loại hàng hóa. Tuy các siêu thị, trung tâm thương mại mọc lên dày đặc, nhưng chợ Bình Tây vẫn giữ được vị thế của một chợ đầu mối bán buôn lớn hàng đầu ở TP. Hồ Chí Minh.
Chợ Bình Tây được ông Quách thai nghén xây dựng gần 100 năm trước, hiện sắp được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Thành phố. Với lối kiến trúc cổ xưa, cùng bề dày lịch sử, đang từng ngày góp phần để chợ phát triển theo hướng điểm đến du lịch, mua sắm của TP. Hồ Chí Minh.
