Như đã phản ánh ở kỳ báo trước, nhiều HS người DTTS ở vùng sâu, vùng xa phải vượt quãng đường rất xa để đến trường. Trong đó, với bậc THPT, khoảng cách tới trường trung bình của HS người DTTS là 10,9 km; trong đó HS dân tộc Ơ Đu phải vượt quãng đường lên tới 52,2 km; Rơ Măm là 44,3 km; Mảng là 30,2 km; Cống là 29,5 km; La Hủ là 27,8 km;...
Chính vì vậy, mô hình trường phổ thông dân tộc nội trú (PTDTNT) tạo điều kiện cho HS yên tâm học tập. Nhưng từ năm 2008 trở đi, theo Quy chế tổ chức và hoạt động của trường PTDTNT (ban hành kèm theo Quyết định số 49/2008/QĐ-BGDĐT ngày 25/8/2008 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo) thì chỉ tổ chức trường PTDTNT bậc THPT ở cấp tỉnh (cấp huyện chỉ đến bậc THCS). Vì vậy, nhiều HS người DTTS ở vùng sâu, vùng xa, không được xét tuyển vào các trường PTDTNT bậc THPT ở tỉnh buộc phải thuê trọ học THPT ở huyện; hoặc chấp nhận nghỉ học.
Như tỉnh Nghệ An, từ năm 2013 đã không thực hiện chế độ nội trú trường THPT cấp huyện. Giai đoạn 2013 – 2023, bình quân mỗi năm có từ 5.000 – 6.000 HS vùng đồng bào DTTS và miền núi của tỉnh phải thuê trọ để theo học bậc THPT ở các huyện. Cũng từ đây, nhiều hệ lụy đã xảy ra đối với HS chưa đủ trưởng thành đã phải xa nhà, trọ học.
Không tính đến điều kiện ăn ở thì không ít HS khi trọ học ở ngoài đã sa vào tệ nạn xã hội. Đơn cử như ở trường THPT Quỳ Châu, năm học 2021 – 2022, trường có 4 học sinh vi phạm pháp luật khi sa vào tệ nạn ma túy; sau xét xử, có 3 HS phải chịu án từ 5 – 7 năm tù, một HS bị cải tạo không giam giữ với thời gian 10 tháng.
Sau khi rà soát những HS đủ điều kiện thụ hưởng chế độ nội trú theo Nghị định số 116/2016/NĐ-CP, từ tháng 3/2023, Trường THPT Kỳ Sơn đã đón 345 học sinh là con em đồng bào các dân tộc Thái, Mông, Khơ mú trên địa bàn huyện vào ở nội trú. Đến năm học 2023 – 2024, toàn trường có 728/1.450 HS được ở tại khu nội trú nhà trường; năm học 2024 – 2025, nhà trường có hơn 1.860 em HS, trong đó ở ký túc xá hơn 855 HS.
Còn ở Trường THPT Quế Phong, do không có nguồn xã hội hóa để đầu tư cơ sở vật chất nên chưa thử nghiệm mô hình bán trú kiểu mới. Dù vậy, trường vẫn tận dụng khu ký túc xá cũ để HS nội trú. Năm học 2023 – 2024, toàn trường có 131 em đến từ những bản làng xã xôi nhất của huyện được ở trong ký túc xá.
Thực tế cho thấy, được nội trú trong trường là rất cần thiết cho HS ở vùng đồng bào DTTS và miền núi trong điều kiện giao thông cách trở, kinh tế gia đình của HS còn rất khó khăn. Sống, học tập trong môi trường nội trú, HS có sự dìu dắt, chăm sóc, quản lý sát sao của nhà trường, qua đó đảm bảo được kỷ cương, kỷ luật, chất lượng học tập, rèn luyện của HS.
Xác định được ý nghĩa đó, một số địa phương đã linh hoạt tổ chức chế độ nội trú trong các trường bán trú. Điển hình là ở Quảng Nam, ngoài việc thử nghiệm mô hình bán trú kiểu mới thì nhiều địa phương trong tỉnh đã tổ chức nội trú cho các em HS ở những địa bàn vùng sâu vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn nhất vào môi trường nội trú ngay từ lớp 1.
Năm học 2024 – 2025, Trường PTDTBT Tiểu học - THCS Trà Nam (huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam) có 342 HS, trong đó có 45 HS lớp 1. Trước đây, HS lớp 1 thường học ghép tại điểm trường làng nên không đảm bảo chất lượng. Được sự đồng ý của huyện, nhà trường đã vận động để HS lớp 1 ở những bản làng xa xôi về trường học nội trú, từng bước để HS làm quen với việc sống tự lập, tạo nền tảng cho việc học nội trú ở bậc học cao hơn.
Mô hình làm quen với môi trường nội trú ngay từ năm đầu cấp phổ thông đã giúp HS người DTTS ở tỉnh Quảng Nam không chỉ được tiếp thu đầy đủ kiến thức, được chăm sóc mọi phương diện mà còn có sự trưởng thành trong cách nghĩ, cách làm. Như ở Trường PTDTBT Tiểu học liên xã La Dêê – Đắc Tôi (huyện Nam Giang), năm học 2024 - 2025, toàn trường có 296 HS, trong đó 136 em bán trú được thực hiện chế độ nội trú; các HS lớn đã chững chạc để hỗ trợ thầy cô chăm sóc, hướng dẫn các HS lớp 1 mới vào.
Thực tế cho thấy, những mô hình như ở Nghệ An hay Quảng Nam rất cần nhân rộng để thêm điều kiện cho con em đồng bào các DTTS, nhất là ở những địa bàn vùng sâu, vùng xa, giao thông cách trở tiếp túc theo đuổi con đường học tập. Để bảo đảm HS “không phải đi xa, không phải đi bộ hàng chục km để đi học” như yêu cầu của Thủ tướng Chính phủ khi giao nhiệm vụ cho Bộ Dân tộc và Tôn giáo, Bộ Giáo dục và Đào tạo tại Lễ công bố Nghị quyết của Quốc hội về thành lập Bộ Dân tộc và Tôn giáo được tổ chức ngày 01/3/2025 thì rất cần một sự quyết liệt của các Bộ, ngành, địa phương.
Một tín hiệu tích cực là, từ chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, một số địa phương đã quyết liệt thực thi. Như tỉnh Hòa Bình, ngày 12/3/2025, Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh này đã công bố quyết định tổ chức lại Trường PTDTNT THCS B huyện Đà Bắc thành Trường PTDTNT THCS và THPT B huyện Đà Bắc. Từ năm học 2025 – 2026, trường này sẽ thực hiện chế độ nội trú đối với HS bậc THPT ngay tại huyện Đà Bắc.
Hay tại Vĩnh Phúc, ngày 07/3/2025, UBND tỉnh này đã ban hành Quyết định số 436/QĐ-UBND về việc thành lập Trường PTDTNT THCS và THPT tỉnh Vĩnh Phúc trên cơ sở tổ chức lại Trường THCS DTNT Tam Đảo. Với việc tăng thêm bậc THPT vào thực hiện nội trú sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc học tập, rèn luyện và phát triển toàn diện của HS, đảm bảo sự liên thông hiệu quả giữa hai cấp THCS và THPT; đồng thời, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục PTDTNT, tạo nguồn nhân lực chất lượng cao là con em đồng bào DTTS của tỉnh.
