Vào các ngày rằm tháng Giêng, tháng Bảy hay các ngày lễ trọng của dòng họ, tại các dòng họ ở huyện Lộc Hà (tỉnh Hà Tĩnh) những con gà được tạo thế rất đẹp, đứng oai nghi trên các cỗ cúng.
Những mâm cỗ với thế "gà bay”, "gà quỳ”, "gà cưỡi mình rùa" được bày biện hết sức cầu kỳ, đẹp mắt dâng cúng tổ tiên thể hiện sự tôn kính tổ tiên, uống nước nhớ nguồn, dần tạo nên một nét văn hóa đặc sắc.
Tại các nhà thờ họ, hàng trăm con gà được con cháu trong dòng họ sắp đặt một cách ngay ngắn để làm lễ tiến tổ, Những con gà được tạo hình trong các thế: như gà bay, gà quỳ, gà nằm…
Theo những người làm cỗ cúng chia sẻ trong các thế gà làm cỗ cúng, khó làm nhất là thế gà bay vì phải trải qua nhiều công đoạn, tỉ mỉ và nhiều thời gian. Để làm gà bay ngoài đầu tư công sức, tiền bạc thì phải là thực sự tâm huyết và có nghề.
Để hoàn thành con gà bay mất nhiều thời gian và công đoạn. Công đoạn đầu cắt tiết, làm sạch lông và bộ phận ruột; công đoạn thứ hai tạo thế cho gà; cuối cùng luộc gà bằng một chiếc nồi chuyên dụng.
Anh Lê Quang Mạnh (xã Thạch Châu, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh) cho biết: Muốn có con gà cúng đẹp, cần phải chọn được gà tốt, gà càng lớn càng đẹp nhưng khó làm. Chọn gà không quá non vì luộc sẽ dễ bị nứt mất thẩm mỹ. Thông thường người ta cắt tiết gà ở cổ, chúng tôi làm gà đứng thì cắt tiết ở lưỡi gà vì không để lại vết cắt gây mất thẩm mỹ. Thời gian luộc gà cũng phải căn chỉnh chính xác, không để nước luộc quá sôi, thời gian luộc lâu dễ làm gà bị nứt.
Để có được con gà cúng đẹp, gà được tìm mua khắp các địa phương trong tỉnh, thậm chí phải đặt tận Nghệ An, Thanh Hóa trước cả tháng, gà già với trọng lượng khoảng 4 - 6 kg, đẹp mã. Chọn mua gà không phải dễ, phải là người thông thạo để nhìn con gà còn sống là biết được khi tạo thế có đẹp hay không. Khâu cắt tiết, vặt lông phải hết sức cẩn thận để không làm ảnh hưởng đến da gà. Sau khi làm sạch, gà được tạo thế bay, quỳ, đứng, ngồi… với sự hỗ trợ của dây thép, lạt giang.
Anh Mạnh chia sẻ với phóng viên: Để tạo được thế gà bay đẹp, chúng tôi dùng 2 chiếc nẹp tre lớn để tạo dáng gà trước khi vào luộc; dùng 2 chiếc đinh cứng cố định, còn nẹp tre và dây buộc dùng để tạo thế gà theo ý muốn.
Để hoàn thành được một con gà thế đứng, quỳ, bay… đáp ứng đúng yêu cầu phải mất khoảng 3 tiếng đồng hồ và không phải ai cũng làm được.
Anh Lê Văn Quý (xã Bình Lộc, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh) cho biết: Công đoạn luộc gà cũng rất công phu. Phải dùng loại nồi chuyên dụng, kích thước lớn. Khi luộc phải căn chỉnh lửa, thời gian sao cho phù hợp để gà vừa chín mà không bị nứt. Muốn gà giữ được màu sắc tươi sáng, không bị thâm đen cũng phải biết cách ngâm gà qua nước muối pha loãng với tỷ lệ hợp lý.
Ở mộ số dòng họ, mỗi dịp lễ tết, dòng họ còn tổ chức hội thi cỗ gà bay của các anh em trong họ và các dòng họ khác trong xã.
Trao đổi với phóng viên, ông Lê Quang Hà - tộc trưởng dòng họ Đại tôn Lê Quang - cho biết: Con cháu trong dòng họ có truyền thống tạo các thế gà đẹp trên các cỗ cúng hơn 10 năm nay. Đặc biệt là trong dịp rằm tháng Giêng và rằm tháng Bảy, con cháu trong dòng họ chế tác gà cúng đẹp rất nhiều. Việc này không chỉ thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn mà đã trở thành một nét đẹp văn hóa của dòng họ nói riêng và của địa phương nói chung.
